Pirometallurgiya jarayonlari nazariyasi

Metallarni 
vakuumda 
qayta 
suyuqlantirish 
yo‘li 
bilan 
tozalash
tozalanayotgan 
metallning 
qaynash 
harorati 
bilan 
shu 
metalldagi 
qo‘shimchalarning qaynash haroratlari orasidagi farqqa asoslangan. Bu usul bilan 
ishlash vaqtida yo qo‘shimchalar metallardan haydaladi, yoki tozalanayotgan 
metall qo‘shimchalardan haydaladi. Bu usul nihoyatda toza litiy, kalsiy, stronsiy va 
bariy olish uchun ishlatiladi. Shu usulning o‘zi xrom, marganes va berilliy olishda 
ham qo‘llanilishi mumkin.
“Zonali” suyuqlantirish usuli
tozalanayotgan metallning qattiq va suyuq 
fazalarida qo‘shimchalarning erishi orasidagi farqqa asoslangan. “Zonali” 
suyuqlantirish usulidan foydalaniladigan bo‘lsa, ichiga tozalaniladigan metall 
quymasi (sterjeni) solingan maxsus shaklli qayiqcha yoki tigel pech orqali juda 
sekin (soatiga bir necha millimetr tezlik bilan) surib boriladi. Bu vaqtda metallning 
shu paytda pech ichida turgan kichikroq qismi (zonasi) suyuqlanadi. Qayiqcha 
(tigel) surila borgan sari suyuq metall zonasi quymaning bir uchidan ikkinchi 
uchiga tomon siljiydi. Metalldagi qo‘shimchalar suyuqlanish zonasiga yig‘ila 
boradi, shu zona bilan birga siljiydi va suyuqlantirish tamom bo‘lgach, quymaning 

---

227
oxiriga to‘gri kelib qoladi. Bu tajribani ko‘p marta takrorlab, tozalik darajasi juda 
yuqori bo‘lgan metall olish mumkin.
Germaniy, kremniy, qalay, vismut va galliy kabi metallar ularning tarkibidagi 
qo‘shimchalardan “zonali” suyuqlantirish usuli bilan tozalaniladi.
Metallarning uchuvchan birikmalarini cho‘g‘langan yuzada parchalash 
usuli
bilan ham metallarni tozalashga muvaffaq bo‘lish mumkin. Titan, sirkoniy, 
xrom, tantal, niobiy, kremniy hamda vanadiy uncha yuqori bo‘lmagan haroratda 
uchuvchan kimyoviy birikmalar hosil qiladi. Bu birikmalar cho‘g‘langan yuzaga 
tekkanda parchalanadi va natijada, juda toza metall qavati hosil bo‘ladi.
Misol tariqasida, toza titan olish usulini tasvirlab o‘tamiz. Titan yod bilan 
reaksiyaga oson kirishib, 200 – 300
o
C da gaz holatida bo‘ladigan birikma hosil 
qiladi. Demak, qo‘shimchalar bilan ifloslangan titan va yod aralashmasi qizdirilsa, 
titan yodid qo‘shimchalardan ajralib, gaz holatiga o‘tadi, hosil bo‘lgan gaz 1200 – 
1400
o
C gacha qizdirilgan sim ustidan o‘tkazilsa, tarkibiy qismlarga ajraladi. Bu 
vaqtda titan sim yuzasiga o‘tirib qoladi, bo‘shab qolgan yod ajralib chiqadi. Bu 
ajralgan yoddan esa, ifloslangan titanning yangi porsiyalarini qayta ishlash uchun 
foydalanish mumkin.
Metallar ajratib olish va ularni tozalashning eng muhim usullaridan biri 
elektroliz qilish usulidir. Chunki ba’zi eng aktiv metallar (ishqoriy va ishqoriy-yer 
metallari, aluminiy, lantanoidlar va b.) faqat elektroliz yo‘li bilangina ajratib 
olinadi. Sababi, bu metallarning ionlarini qaytarish uchun boshqa barcha 
vositalarning kuchi yetmaydi.
Elektrolitning suyuqlanmasi yoki eritmasi orqali elektr toki o‘tganida 
elektrodlarda sodir bo‘ladigan oksidlanish – qaytarilish jarayoni