Pirometallurgiya jarayonlari nazariyasi

Yallig‘ qaytaruvchi eritish jarayonida shteyn tarkibini aniqlash 
Yallig‘ qaytaruvchi eritish pechining xomashyosiga boyitma, flyus va 
aylanuvchi materiallar kiradi. Bu pech hozirgi kunda O‘zbekiston sharoitida 
Olmaliq kon-metallurgiya kombinatida mis eritish zavodida ishlatilib kelinyapti. 
Bu eritish jarayonida pechning asosiy ishchi qismida harorat 1350 – 1450 
o
C ni 
tashkil etgani uchun xomashyo va materiallar suyuqlanib, ulardagi moddalar 
orasida turli xil kimyoviy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Olmaliq sharoitida Yallig‘ 
qaytaruvchi eritish pechida asosan sulfidli mis boyitmalari qayta ishlanadi. Mis 
boyitmasini qayta ishlash natijasida pech vannasida shlak va shteyn fazalari paydo 
bo‘ladi. Bizga kerakli bo‘lgan mis metali esa sulfidli ko‘rinishda shteyn fazasiga 
o‘tadi. 
Shteyn
– bu sulfidli birikmalarning suyuq eritmasidir. Misning shixta 
tarkibidan shteynga o‘tish daraja ko‘rsatkichi V.I. Smirnovning formulasidan 
topiladi:
U = ( 
 ) · 100 – y
(10.1.9) 
Bu yerda: U – shixtani yallig‘ qaytaruvchi eritish pechida eritganimizda 
ajralib chiqqan mis, %;
a – shixta tarkibidagi misning miqdori, %; 
b – 1 tonna shixtani qayta ishlashda ajralib chiqadigan shlak miqdori. 

---

218
Amaliyotda bu son 0,5 – 0,8 tonnani tashkil etadi.
sh – misning shlakdagi tarkibi. Bu foiz taxminan shteyn tarkibidagi mis 
foizidan, ya’ni, 25% li shteyndagi misdan 0,01 qismiga teng. Shunday qilib, shlak 
tarkibiga 25 · 0,01 = 0,25% mis o‘tgan bo‘ladi.
y – kuyindi, eritish jarayoni mobaynidagi qaytmas yo‘qotishlar. Bu 0,5% ga 
teng ( ammo bundan yuqori emas).
Amaliyotda bu ko‘rsatkich shteyn tarkibini aniqlashda juda muhimdir. 
Shteynning tarkibi aniqlanayotganda quruq boyitmaning ratsional tarkibi 100 kg 
uchun hisoblanadi.
Zavoddagi ma’lumotlarga ko‘ra, yallig‘ qaytaruvchi eritish pechlari 
amaliyotida misning changga o‘tishi 0,85 – 0,6% ni tashkil etadi. U 0,5% deb 
qabul qilinadi. Boyitmaning har bir birikma miqdoridan shu komponentning 
changga olib ketilgan miqdorini ayirilib, jarayonda ishtirok etuvchi boyitmaning 
tarkibi va miqdori olinadi.
Masalan, changning chiqishi hisobga olingan holdagi jarayonga keltiriluvchi 
boyitma quyidagicha tarkibga ega bo‘lsin:
10.2-jadval 
Birikmalar Jami 
Cu 
Fe 
S 
O
2
SiO
2
CaO Boshqalar 
CuFeS
2
49,13 17,01 14,95 17,16 
CuS 
2,844 1,89 
0,953 
FeS
2
26,96 
12,55 14,41 
Fe
2
O
3
4,826 
3,375 
1,45 
SiO
2
4,875 
4,875 
CaO 
0,577 
0,577 
Boshqalar 10,27 
10,27 
Jami 
99,5 
18,9 30,88 32,53 1,45 4,875 0,577 
10,27 
Berilgan shixta tarkibidan va ishlab chiqarish ko‘rsatkichlaridan foydalanib, 
shteyn tarkibini hisoblaymiz. Dastlab, misning shixta tarkibidan shteynga o‘tish 

---

219
darajasini Smirnov formulasi orqali aniqlaymiz. a = 18,9 ≈ 19%; b = 0,8 t; sh = 
0,25%; y = 0,5% bo‘lsa, u holda:
U = ( 
) · 100 – 0,5 = 98% bo‘ladi. 
Unda shteyn tarkibidagi mis miqdori 100 kg boyitmadan 19 · 0,98 = 18,62 kg 
ni tashkil etadi. 100 kg boyitmaga mos keluvchi shteyn miqdori:
18,62 · 
= 74,48 kg. 
Zavoddan olingan ma’lumotlarga ko‘ra, shteyn tarkibi quyidagicha:
Cu – 25%, Fe – 44%, S – 25% va hokazo.
Shteyn tarkibida mis Cu
2
S ko‘rinishida mavjud bo‘ladi.
Cu
2
S miqdori: 18,62 · 
= 23,3175 kg yoki 31,307%.
Cu
2
S tarkibida S:
= 4,6975 kg yoki 6,307%.
FeS miqdori undagi oltingugurt miqdori bo‘yicha aniqlanadi.
FeS tarkibida oltingugurt: 25 – 6,307 = 18,693%
= 13,9225 kg. 
FeS miqdori:
= 38,1761 kg yoki 51,2569%.
FeS tarkibidagi temirning miqdori:
38,1761 · 
= 24,2536 kg yoki 32,5639%. 
Fe
3
O
4
miqdori undagi temir bo‘yicha topiladi.
Fe
3
O
4
tarkibida temir: 44 – 32,5639 = 11,4361%.
11,4361 · 
= 8,5176 kg. 
Fe
3
O
4
tarkibida kislorodning miqdori:
8,5176 · 
= 2,3542 kg yoki 3,1608%. 
Olingan natijalarni quyidagi jadvalga kiritamiz:

---

220
10.3-jadval 
Birikmalar 
Cu 
(kg) 
Fe 
(kg) 
S (kg) 
O
2
(kg) 
Boshqalar 
Jami 
Cu
2
S 
18,62 
24,25 
4,697 
23,31 
FeS 
8,517 
13,92 
38,17 
Fe
2
O
3
2,354 
10,87 
Boshqalar 
2,114 
2,114 
Jami 
18,62 
32,77 
18,62 
2,354 
2,114 
74,48