kategoriya hisoblanadi. Uning yordamida qishloq xo‘jaligida yetishtirilayotgan
mahsulotlar, bajarilayotgan ishlar va ko‘rsatilayotgan xizmatlaming bir birligi
xo'jalik uchun necha so‘mga tushganligi aniqlanadi.
Uning darajasi baho bilan
taqqoslanishi natijasida olinadigan foyda yoki ko'riladigan zararlar aniqlanadi.
Bu ko‘rsatkich xo‘jaliklar uchun juda muhimdir.
Tannarx deganda bir birlik mahsulot ishlab chiqarish, ish va
xizmatlami bajarish uchun sarflangan xarajatlar nazarda tutiladi. Uning mutlaq
darajasini aniqlash uchun barcha xarajatlaming umumiy summasi shu xarajatlar
yordamida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga taqsimlanadi.
Qishloq xo‘jaligida tannarx quyidagi fonnula yordamida aniqlanadi:
2
* •
T Y M
’
Bunda:
T —
mahsulot, ish
yoki xizmatning tannarxi;
I X -
qilingan xarajatlarning summasi;
STM - yalpi yetishtirilgan mahsulot, jami bajarilgan ish,
ko'rsatilgan xizmatlar miqdori.
Qishloq xo'jaligida mahsulotlar tannarxining quyidagi turlari
aniqlanadi:
- reja tannarxi;
- ishlab chiqarish tannarxi;
- to‘liq tannarxi.
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini
aniqlash uchun ishlab
chiqarish xarajatlari yig‘indisini yalpi yetishtirilgan
mahsulot miqdoriga
taqsimlash orqali
aniqlanadi. To‘liq tannarx esa barcha xarajatlaming
yetishtirilgan yalpi mahsulot miqdoriga yoki sotiladigan mahsulot miqdoriga
nisbati bilan aniqlanadi. To'liq tannarx tijorat tannarxi deb ham ataladi, chunki
u asosan sotilgan mahsulotlar uchun hisoblanadi.
Qishloq xo'jalik mahsulotlari (ishlar va xizmatlarjning reja tannarxi ham
aniqlanadi. Reja tannarxi ilmiy-tadqiqot institutlari tomonidan ishlab chiqilgan
me'yorlar asosida aniqlanib, qishloq xo‘jalik korxonasi
tomonidan yil boshida
tuziladigan «Biznes reja»da aks ettiriladi. Qishloq xo'jalik mahsulotiarining
reja tannarxini aniqlash yil boshida amalga oshiriladi. Bundan ko‘zlangan
asosiy maqsad -ishlab chiqarilishi ko‘zda tutilgan mahsulotlarning ilmiy
asoslangan me'yorlar asosida reja tannarxini aniqlab olish va shu asosida
tannarxni nazorat qilib borishdir. Bunda xarajatlar ilmiy asoslangan me’yorlar
darajasida amalga oshirilayotganligi kuzatib boriladi.
Agar ilmiy asoslangan
rae'yorlardan ortiqcha xarajatlarga yo‘l qo‘yilsa, uni o‘z vaqtida aniqlash va
bartaraf etish imkonini yaratib beradi.
Qishloq xo‘jaligida barcha xarajatlami amalga oshirish natijasida
asosiy va turli xildagi qo'shimcha mahsulotlar olinadi. Jumladan, paxtachilikda
paxta xomashyosi asosiy mahsulot hisoblansa, g‘o‘zapoya qo‘shimcha
216
www.ziyouz.com kutubxonasi
mahsulot sanaladi. G‘alla
yetishtirishda don asosiy, somoni (poyasi)
qo'shimcha mahsulotdir. Sut yo'nalishidagi qoramolchilikda sut asosiy, buzoq
va go‘sht qo‘shimcha mahsulot hisoblanadi. Lekin tarmoqdagi barcha xarajatlar
asosiy mahsulotni yetishtirishga qaratilgan bo‘ladi.
Qishloq
xo‘jaligida
yetishtiriladigan
asosiy
va
qo‘shimcha
mahsulotlaming ishlab chiqarish tannarxini aniqlashda
xarajatlar asosiy va
qo'shimcha mahsulotlar o‘rtasida koeffitsiyentlar orqali taqsimlanadi. Masalan,
donchilikda
qo‘shimcha
mahsulot
hisoblangan
somon
belgilangan
koeffitsiyentlar yordamida asosiy mahsulotga aylantiriladi. Ulami asosiy
mahsulotlaming miqdoriga qo‘shib, yalpi don mahsulotining shartli miqdori
aniqlanadi. Jami shartli mahsulot tarkibidagi asosiy hamda qo‘shimcha
mahsulotlaming salmoqlari aniqlanadi. Shundan so'ng jami ishlab chiqarish
xarajatlari aniqlab olingan salmoqqa mutanosib ravishda asosiy va qo'shimcha
mahsulotlarga taqsimlanadi. Asosiy mahsulot hissasiga to‘g‘ri keladigan ishlab
chiqarish xarajatlarini asosiy mahsulotning haqiqiy miqdoriga taqsimlab, asosiy
mahsulotning tannarxi aniqlanadi. Qo‘shimcha mahsulot hissasiga to‘g‘ri
keladigan ishlab chiqarish xarajatlarini qo‘shimcha mahsulotning haqiqiy
miqdoriga taqsimlash orqaii esa qo‘shimcha mahsulotning tannarxi aniqlanadi.
Qishloq xo'jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishda olinadigan
qo'shimcha mahsulotlami shartli asosiy mahsulotga aylantirish koeffitsiyentlari
10.1-jadvalda keltirilgan.
10.1-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: 
