O’rta osiyoda paleografiya, epigrafika va me’morchilik tarixi

P, G, Ch
tovushlari va fors tilining o‗zida mavjud bo‗lgan 
J
tovushi dastlabki paytlarda arab yozuvidagi 
be
, 
kof, jim, ze
harflari yordamida 
yozilavergan. Xuroson hududida arab yozuvini birinchi bo‗lib kim va qaerda fors 

---

tili ishlatilagnligi noma'lum. Lekin har holda bu jarayon Xurosonning har yer-har 
yerida stixiyalik ravishda amalga oshgan bo‗lsa kerak. Bu yozuvni qo‗llashga 
hukmronlarning ma'muriy-xo‗jalik ehtiyojlari ham sabab bo‗lgan bo‗lsa kerak, 
chunki arab yozuvi mahalliy yozuvlarga qaraganda soddaroq, ishlatishga qulayroq 
va tez yozish uchun mos yozuv bo‗lgan. 
O‘ra Osiyoda arab paleografiyasining takomillashuvi bosqichlari. 
Arab 
harflari asosidagi fors va turkiy tillar yozuvining shakllanishi uch bosqichni o‗z 
ichiga oladi: 
1-bosqich. Bu yozuvning shakllanishi va taraqqiyotining boshlanish 
bosqichi. Arab yozuvi fors va turkiy tillar uchun qo‗llana boshlagan dastlabki 
paytda ayrim muammolar yuzaga chiqqan, chunki bir tilning harflari ikkinchi bir 
til uchun ishlatilganda bunday muammoning yuzaga kelishi tabiiy edi. Mas., arab 
tilida mavjud bo‗lgan «
al
-» aniqlik artikli yoki so‗z oxirida uchraydigan ta marbuta 
harfiga zarurat yo‗q edi. Chunki bu narsalarning o‗zi fors tilida ta marbuta ustidagi 
ikki nuqta olib tashlanib, xoyi havvazga aylantirilgan va u-e tovushini bildira 
boshlagan. Yoki arab tilida mavjud bo‗lgan hamza belgisi ayrim birikmalarda 
izofalikni bildirish uchun ishlatila boshlagan. Arab yozuvining fors tiliga 
moslashtirib olish IX asrda amalga oshgan. 
2-bosqich. Bu bosqich arab harflari asosidagi fors va turkiy alifboning 
shakllanishi va bu bilan bog‗liq holda arab yozuvida sodir bo‗lgan ayrim sifat 
o‗zgarishlari bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda mahalliy filolog olimlar mahalliy 
tillarda mavjud bo‗lib, arab tilida yo‗q bo‗lgan tovushlarni yozuvda aks ettirish 
uchun to‗rtta harf ijod etadilar va bu harflar