Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

ғўра
- ҳали пишмаган мева маъносини билдиради. 
Шеваларда
ғўра
сўзи бу маъносидан ташқари яна бошқа маъноларда 
қўлланилади: 
ғорə 
- қадоқ (қавариқ) ; 
ғорə
- қўйлар турадиган жой каби 
маъноларда қўлланилади. Ёки ўзбек адабий тилидаги 
дам 
- пичоқнинг 
кесадиган қисми маъносини билдиради. Шевада 
дəм сўзи тўғон
, 
жим бўл, 
жимгина ўтир
маъноларида ҳам ишлатилади. Адабий тилда 
қайиш
- 
бўйин 
эгмоқ, ачинмоқ, жон куйдирмоқ, 
шунингдек 
тасма
маъноларида 
қўлланилади. Шевада бу маъноларидан ташқари 
қəйъш
- овқатнинг бир 
тури маъносида ҳам келади.
 
Маънонинг парчаланиши натижасида пайдо бўлган омонимлар 
Халқ шеваларида тасодифий фонетик ўхшашлик йўли билангина эмас, 
ягона маънонинг парчаланиши, яъни полисемиянинг ажралиши натижасида 
ҳам омонимлар юзага келади. Полисемиядан тармоқланган маъно сўзнинг 
дастлабки маъносидан узилганда, яъни ички форма йўқолса, омоним ҳосил 
бўлади. Бунда сўзнинг шакли (фонетик тузилиши) ўзгармай қолиши 
туфайли омоним юзага келади. Масалан: 
дəм
(нафас), 
дəм 
(ҳордиқ), 
дəм 
(тўғон), 
дəм
(жим ўтир) омонимлари худди шундай юзага келган. Ёки 
қулоқ
адабий тилда ҳам, мазкур шеваларда ҳам одам ва ҳайвоннинг бош 
қисмига жойлашган эшитиш органи. Бу сўзнинг ана шу хусусиятлари 
асосида маънолар тармоқланади, у полисемантик сўздир. Мас
. : қɔзɔннънг 
қулɔғъ, сəтълнънг
қулɔғъ, қулɔғ - экин ерни ёриб чиққанда кўринган 
япроғи
кабилар. Булар 
қулоқ
сўзининг полисемантик тармоқларидир. 
Қулоқ 
ҳовузга, экинзорга сув кирадиган ариқнинг боши маъносини ҳам 
ифодалайди. Бу ерда қулоқ сўзи бошнинг қисми бўлган қулоқ сўзига 

---

107 
нисбатан омоним ҳосил бўлган, яъни қулоқ катта ариқдан ажралиб чиққан 
майда ариқ бўлгани учун катта ариққа нисбатан ортиқчалиги ўхшашлик ва 
умумийлик жиҳатидир. 
Қулоқ
сўзи биринчи маъносидан анча узоқлашган, 
янги предмет майда ариқ маъносини ифодалаган.
Шевалардаги омонимлар ўзбек адабий тилидан, шунингдек бири 
иккинчисидан семантик жиҳатдан фарқланади. Мас. :