Ikkinchi bo‘lim. Jahon mamlakatlari XX asrning ikkinchi

partiyasi hokimiyatga keldi. Uning rahbari Zulfiqor Ali Bxutto bosh
vazir lavozimini egalladi. Yangi hukumat harbiy holatni bekor qildi.
Sanoatning yetakchi tarmoqlarini, bank va sug‘urta kompaniyalarini
milliylashtirdi.
Mamlakatda agrar islohot o‘tkazildi. Unga ko‘ra, katta yer egaligi hajmi
150 akr (60 ga) bilan cheklab qo‘yildi. Ortiqcha yerlar kam yerli va yersiz
dehqonlarga tekinga bo‘lib berildi. Bu islohot 1977-yilda yana davom ettirildi.
Endi yer egaligi hajmi 100 akr (40 gektar) bilan cheklab qo‘yildi.
Soliq o‘ziga to‘q dehqonlardan va katta yer egalaridan olinadigan
bo‘ldi. Mamlakat tarixida birinchi marta pensiya ta’minoti joriy etildi.
1973-yilda yangi Konstitutsiya qabul qilindi. Unga ko‘ra, Pokiston
parlament respublikasi deb e’lon qilindi. Z. Bxutto hukumati xalqaro
miqyosda real vaziyatni hisobga olgan holda siyosat yurita boshladi.
Chunonchi, 1972-yilda Pokiston SEATO dan chiqdi. 1974-yilda Bang-

---

256
ladesh Respublikasini tan oldi. 1976-yilda esa Hindiston bilan diplomatik
aloqasini tikladi.
Biroq fuqaro hukumati ko‘p yashamadi. 1977-yilning 5-iyunida Pokiston
tarixida ikkinchi marta harbiy to‘ntarish amalga oshirildi. Bunga mamlakatda
yuz bergan chuqur iqtisodiy va siyosiy inqiroz yo‘l ochgan edi. Chunonchi,
1973-yilda Yaqin Sharqdagi urush munosabati bilan yuz bergan energetika
inqirozi Pokiston iqtisodiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Mamlakatda keng iste’mol tovarlarining narxi ko‘tarilib ketdi. Ishsizlar
soni kundan-kunga oshib bordi. Bu hol boshlangan islohotlarni oxiriga
yetkazishga imkon bermadi. Buning ustiga diniy mutaassiblar 1974-yilda
yirik jamoaviy to‘qnashuvni keltirib chiqardilar. Natijada 1975-yilning fev-
ralida Z. Bxutto hukumati asosiy muxolifatchi partiya — Milliy Xalq partiyasi
faoliyatini taqiqlab qo‘yishga majbur bo‘ldi. Og‘ir siyosiy sharoitda bo‘lsa
ham 1977-yilda parlament saylovi o‘tkazildi. Unda Z. Bxutto partiyasi g‘alaba
qozonganligi e’lon qilindi. Biroq muxolifatchi partiyalar ittifoqi — Pokiston
Milliy Alyansi buni tan olmadi va hukumatga qarshi keng kampaniyani avj
oldirdi. Shunday sharoitda, yuqorida ta’kidlanganidek, harbiylar navbatdagi
davlat to‘ntarishini amalga oshirdilar.
1977-yil 5-iyulda hokimiyat general Ziyoulhaq qo‘liga o‘tdi. Mamla-
katda harbiy holat joriy etildi. Z. Bxutto hibsga olindi va Jahon jamoat-
chiligining e’tiroziga qaramay, 1979-yilda qatl etildi. 1973-yilgi Kons-
titutsiyaning amal qilishini to‘xtatib qo‘ydi, parlamentni tarqatib yubordi.
1979-yildan barcha siyosiy partiyalar faoliyati taqiqlandi. Ziyoulhaq jamiyat
hayotini to‘la islomlashtirish siyosatini yuritdi. 1979-yilda Pokiston SENTO
blokidan chiqdi. Qo‘shilmaslik harakatining qatnashchisi bo‘ldi. 1981—1987-
yillarda AQSHdan 3,2 mlrd miqdorida harbiy-iqtisodiy yordam oldi.
Harbiylarning navbatdagi hokimiyatdan ketishiga Ziyoulhaqning 1988-yil
17-avgust kuni samolyot halokati oqibatida halok bo‘lishi sabab bo‘ldi. G‘ulom
Is’hoqxon Prezident bo‘lib qoldi.
Shu yilning 16-noyabr kuni parlament saylovi o‘tkazildi. Unda Z. Bxut-
toning qizi — Benazir Bxutto boshqargan Pokiston Xalq partiyasi g‘alaba
qozondi va u Bosh vazir lavozimini egalladi.
B. Bxutto ba’zi xatolarga yo‘l qo‘ydi. Uni korrupsiyada ayblab, 1990-
yilda hokimiyatdan chetlatishdi. Uning o‘rniga Navoz Sharif bosh vazirlikka
tayinlandi. Lekin ahvol tinchimadi. Prezident Legari yangi saylov o‘tkazishga
majbur bo‘ldi.
1993-yilgi parlament saylovida ham B. Bxutto partiyasi g‘alaba qozondi.
Biroq ichki siyosiy vaziyat nihoyatda chigal bo‘lgan Pokistondek davlatni
boshqarish oson emas edi. Siyosiy tajribasizlik B. Bxuttoga mamlakatda siyosiy
barqarorlikni ta’minlash imkonini bermadi. U yana korrupsiyada ayblandi.
1997-yilgi saylovda esa Pokiston Musulmon Ligasi g‘olib chiqdi. Uning
rahbari N. Sharif bosh vazir lavozimini egalladi. Bu partiya hukmronligiga
oxir-oqibatda navbatdagi — uchinchi harbiy to‘ntarish chek qo‘ydi. Bu

---

257
davrda mamlakat tashqi qarz botqog‘iga botgan edi. Hindiston bilan
munosabatning yomonligi Pokistonni katta harbiy xarajatlar qilishga majbur
etardi. Bu esa tashqi qarzning tobora ortishiga olib kelgan asosiy omil edi.
1999-yilning may oyida o‘tkazilgan yadro bombasi sinovi juda katta xarajatlar
evaziga, xalq ommasi rizqi evaziga amalga oshganligi sir emas.
Biror-bir siyosiy partiya mamlakatni inqirozdan olib chiqishga muvaffaq
bo‘la olmadi. Ular uchun bir-birlarini korrupsiyada ayblash odatiy holga
aylanib qoldi. Bu esa aholi ko‘z o‘ngida ularning obro‘sini to‘kdi.
Harbiylar vujudga kelgan vaziyatdan yana foydalandilar. 1999-yilning 3-
oktabrida ular hokimiyatni qo‘lga oldilar. Armiya bosh shtabi boshlig‘i general
P. Musharraf o‘zini prezident deb e’lon qildi. Pokistonda harbiy diktatura
hukmronligi hamon davom etmoqda. Mustaqillik yillarida Pokiston va Hindiston
taraqqiyotini taqqoslaydigan bo‘lsak, ular o‘rtasida qator jiddiy farqlar borligini
ko‘rish mumkin. Masalan, Hindiston parlament respublikasi bo‘lsa, Pokiston
prezidentlik respublikasidir. Sh. Aziz Bosh vazir lavozimida ishlamoqda.
Pokistonda jamiyat hayotini diniy asosda qurish bu davlat hududiy yaxlitligiga
tahdid solmaydi. Hindistonda esa bu omil uning parchalanishiga sabab bo‘lishi
mumkin. Pokistonda 3 marta harbiy to‘ntarish sodir bo‘lgani holda, Hindiston-
da biror marta ham bunday hodisa sodir bo‘lgani yo‘q.
Ayni paytda, har ikki davlat mustaqillik yillarida sanoat potensialini yarata
oldi. Hindiston bu borada ancha ilgarilab ketdi ham. Buning misoli o‘laroq,
u 1980-yilda o‘zining sun’iy yer yo‘ldoshini uchirishga muvaffaq bo‘ldi. Har
ikki davlat ham yadro qurolini sinovdan o‘tkazishga erishdi. Bu hodisa Osiyoda
tinchlikning barqaror bo‘lishiga xizmat qilmaydi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin
Yaqin Sharq mamlakatlari orasida birinchilardan
bo‘lib Pokiston bosh vaziri Navoz Sharif 1992-
yil 27—28-iyun kunlari O‘zbekistonga tashrif bu-
yurdi. Tashrif chog‘ida ikki mamlakat o‘rtasida davlatlararo munosabatlar
va hamkorlik to‘g‘risida shartnoma, hukumatlar o‘rtasida madaniyat, sog‘liqni
saqlash, fan, texnika, kadrlar tayyorlash, sport va ommaviy axborot sohasida
hamkorlik qilish to‘g‘risida bitimlar imzolandi.
1992-yil avgustida O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimov Pokistonga
javob tashrifi bilan bordi. U yerdagi uchrashuvlar, suhbatlar, muzokaralar
natijasida ikki mamlakat o‘rtasida 5 ta muhim bitim imzolandi. Banklar
to‘g‘risida, investitsiyalarni himoya qilish, elektrlashtirish, irrigatsiya va
melioratsiya, telekommunikatsiya sohasida hamkorlik qilish haqidagi bitimlar
o‘tgan yillar davomida o‘z samarasini berdi. Pokistonning «Tabani korpo-
reyshn», «Lahor», «Pia», «Merkuriy», «Metro garmen tes» va boshqa fir-
malari O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatmoqda. 1994-yilda tovar ayirboshlash
4,3 mln dollarga yetdi.
Urdushunos olim A. Ibrohimov Lahor shahrida o‘zbek tili kurslarini
tashkil etdi. O‘zbekistonning pilla, shoyi matolari, shisha va billurlari, yengil
Pokiston —
O‘zbekiston
munosabatlari
17 —
Jahon tarixi

---

258
sanoat uchun mashina va uskunalari Pokistonda sevib xarid qilinsa,
pokistonliklarning tayyor kiyimlari, charm kamzullari, shakar va kakaosi
o‘zbekistonliklarga manzur bo‘lmoqda, 2004-yilda ikki mamlakat o‘rtasida
tovar ayirboshlash 8,4 mln dollarni tashkil etdi. 43 mln dollarlik paxta Eron
bandargohlari orqali chetga chiqmoqda. Pokiston esa uchinchi davlat orqali
paxta sotib olmoqda.
2005-yil martida Pokiston Prezidenti P. Musharrafning O‘zbekistonga
tashrifi chog‘ida bu masalalar muhokama qilindi. Pokiston sarmoyalari
bilan O‘zbekistonda 42 ta korxona faoliyat ko‘rsatmoqda. 2004-yilda ular
19,5 mlrd so‘mlik mahsulot ishlab chiqardilar. Tashrif chog‘ida hamkorlikni
yanada mustahkamlash to‘g‘risida qo‘shma bayonot, 2005—2009-yilgacha
bo‘lgan davrga mo‘ljallangan madaniy aloqalar dasturi va xalqaro terrorizmga
qarshi kurash sohasidagi hamkorlik to‘g‘risida bitimlar imzolandi.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Hindiston va Pokistonning tashkil etilishi sabablari va mustaqillikka
erishishi qanday yuz berdi?
2. J. Neru davrida Hindistonning ahvoli qanday edi?
3. Pancha chila nima?
4. Hindiston tarixida I. Gandining roli qanday bo‘ldi?
5. Hindiston bilan Pokiston o‘rtasidagi mojaroning asosiy sababi nima?
6. M. Desai davrida Hindiston taraqqiyoti haqida gapirib bering.
7. «Bxarati janati parti» qanday partiya?
8. Pokiston 1958-yilgacha qanday idora qilindi?
9. Pokistonda harbiy diktaturalar nega o‘rnatildi?
10.Toshkent deklaratsiyasining ahamiyati qanday bo‘ldi?
11.Bangladesh mustaqillikka qanday erishdi?
12.Benazir Bxutto qanday siyosat yurgizdi?
13.Hozirgi bosqichda Pokiston — Hindiston munosabatlari qanday?
14.AQSHning Hindiston va Pokiston bilan munosabatlari qay tarzda
davom etmoqda?
15.O‘zbekistonning Hindiston va Pokiston bilan munosabatlari haqida
nimalarni bilib oldingiz?
JADVALNI TO‘LDIRING. HINDISTON VA POKISTON RAHBARLARINING
FAOLIYATLARI HAQIDA
t
a
k
a
l
m
a
M
i
r
a
l
r
a
b
h
a
r
a
d
t
a
y
i
m
i
k
o
H
i
l
i
y
n
a
g
r
u
t
n
u
h
c
u
t
a
k
a
l
m
a
M
i
r
a
l
h
s
i
n
a
g
l
i
q
BAHS YURITING
— Jamiyat taraqqiyotida dinning roli va G‘arb davlatlarining diniy ayirmachi-
likdan Sharq mamlakatlarida qanday foydalanayotganliklari haqida erkin
fikr yuritib, matbuot va tarixiy materiallar asosida insho yozing.
— Hindiston iqtisodiyotidagi qaysi jihatlardan O‘zbekistonda ijodiy
foydalanish mumkin? Bu haqda erkin fikr bildiring. Bahs yuriting.
?

---

259
29-§. Turkiya va Eron
Turkiya Respublikasi
Ikkinchi jahon urushi tugaganidan so‘ng Turkiya-
da chigal vaziyat yuzaga keldi. Xalq Respublikachi