Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

 
3-§. Технологик жараѐнлар тезлиги 

---

53 
Бутун маҳсулот бўйича технологик жараѐн тезлиги бу – тўғри, тескари ва 
қўшимча реакциялар, ҳамда дастлабки реагентларнинг реакция майдонига ва 
маҳсулотнинг шу майдондан ташқарига диффузияланиши тезликларининг 
йиғинди (умумий) тезлигидир. Кўриб чиқилган мувозанат қонуниятларидан фақат 
максимал ҳолатдаги (назарий) маҳсулот чиқишини (Х) аниқлаш мумкин. Аммо 
ишлаб чиқаришда назарий маҳсулот чиқишига тўғри 
1


ва тескари 
2


реакциялар 
йиғиндиси тезликларнинг пасайиши туфайли одатда эришиб бўлмайди.
Қайтмас жараѐнларда, яъни 
2


=0 да дастлабки реагентлардан бири реакция 
учун тўлиқ сарфланганда умумий реакция тезлиги (

) нолга интилади (
0


). 
Қайтар реакцияларда эса
1


=
2


бўлганда, яъни мувозанат ҳолатда 
0


бўлади.
Массалар таъсирлашув қонунига кўра ѐпиқ системада ҳосил бўлаѐтган 
маҳсулот миқдори (G) вақт бирлиги (

) 
ичида логарифмик эгри чизиқ кўринишида 
ортиб боради. Маҳсулот чиқиши (айланиш 
даражаси) Х эгри чизиғи ҳам шу 
кўринишда ўзгаради (1 – расм). 
Реакция тезлиги вақт бирлиги ичида 
мувозанат ҳолатга яқинлашиши ѐки 
дастлабки моддалар концентрациясининг 
камайиб бориши билан нолга интилади. 1 – 
расмдан эгри чизиқлар кимѐвий реакция 
учун 
вақт 
бирлиги 
ичида 
жараѐн 
кинетикасини ифодалайди. 
Оддий ва мураккаб реакцияларда асосий дастлабки моддалар ва маҳсулот 
концентрациясининг ўзгариши эгри чизиқлари турли кўринишда бўлади. Идеал 
сиқиб чиқариш режимида ҳажм ўзгармасдан кетадиган 
D
A

схема кўринишдаги 
оддий реакцияларда дастлабки моддалар концентрацияси 
A
C
вақт бирлиги ичида 
қайтмас жараѐнлар учун бошланғич

A
C
қийматдан нолга, қайтар жараѐнлар учун 
эса мувозанатли 
*
A
C
қийматгача камайиб боради (2 – расм). Мос равишда