Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

 
9-расм. Турли тартибдаги газ реакциялари
тезлигига босимнинг таъсири

---

67 
Газ компонентлар реакция тезлигининг босимга тўғри пропорционаллиги 9-
расмда берилган. Лекин босимнинг кўтарилиши реакция тартибининг (
n
) 
ўзгариши ва 
к
ни камайишига олиб келиши мумкин. Адсорбция, абсорбция, 
конвекция ва бошқа жараѐнларда компонентларнинг газ фазасидан қаттиқ ѐки 
суюқ фазага ўтиши (2.42) га ўхшаш ифодаланади: 
р
kF
d
dG





(2.66.) 
Агар жараѐн қайтмас ва мувозанатда бўлмаса, 
∆p = p
г
бўлади. Бу ерда
p
г
– 
газ фазасидаги компонентларнинг ҳақиқий концентрацияси. Шунда 
n
= 1 бўлади. 
(2.66.) формула қуйидагича ўзгаради: 
FP
k
d
dG
1




(2.67.) 
яъни бу жараѐн тезлиги босимга тўғри пропорционалдир. 
Шунинг учун ишлаб чиқаришда суюқликларнинг концентрациясини ошириш 
ва абсорбцияни тезлаштириш учун юқори босим ишлатилади. Газларни 
десорбция қилиш жараѐнида ѐки суюқликларни тезроқ буғлатиш мақсадида 
босим вакуум ѐрдамида камайтирилади. Мувозанатда турган қайтар жараѐнлар 
учун ҳаракатлантирувчи куч қуйидаги формула билан белгиланади: 
1
1
n
*
B
B
m
*
A
A
)
p
p
(
)
p
p
(
p




(2.68.) 
Компонентларнинг 
p
A
*
ва 
p
В
*
парциал босими (концентрацияси) берилган ҳар 
бир газ аралашмаси учун мувозанат константалари билан ҳисобланади. 
Мувозанат константаларининг босимга боғлиқлиги қуйидаги тенглама билан 
ифодаланади: 
K
N
 = K
p
P
–
∆N
(2.69.) 
mA + nB ↔ pD –
∆H
модель реакция учун қуйидагича: 
∆N = p
1
 – (m
1
 + n
1
)
(2.70.) 
(2.69.) формула миқдоран Ле Шателье принципига асосланади, яъни ҳажм 
камайиши билан кетаѐтган реакциянинг (
∆N 
манфий), босимининг 
Р
оширилса, 

---

68 
мувозанат константаси ошади, шу билан бирга дастлабки компонентларнинг 
мувозанат концентрациялари камаяди (
p
A
*
ва 
p
В
*
). Ҳажм камайиши билан 
борадиган жараѐнларда босим оширилса, тескари ҳолат кузатилади. (2.63.) – 
(2.69.) тенгламалар шуни кўрсатадики, ҳажмнинг камайиши билан борадиган 
газли қайтар реакцияларда маҳсулот чиқиши ва тезлиги босимнинг ошиши билан 
кўпаяди, бу компонентларнинг ҳақиқий концентрацияларини 
p
A
ва 
p
В
(парциал 
босими) ошириш ва мувозанатли парциал босимларнинг 
p
A
*
ва 
p
В
*
камайиши, 
яъни мувозанатли маҳсулот чиқиш тарафига силжитиш ҳисобига бўлади. (10-
расм). Маҳсулот чиқиши босим ошиши билан кўпаяди. Лекин таркибида инерт 
моддаларни сақлаган газ аралашмаларининг босимини интенсив ошираверсак, 
маҳсулот чиқиш градиенти камаяди. 
Ҳар хил жараѐнлар учун рационал босим ўн ва ўндан кўпроқ мегапаскаль 
оралиғида бўлади. Кўпчилик асосий ишлаб чиқариш жараѐнлари, яъни аммиак, 
метанол синтези, бензиннинг олиниши бошқа газ компонентларини сақлаган 
реакциялар юқори босимни (10 МПа дан юқори) қўллаш билан амалга 
оширилади.