Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

1 - расм. Массалар 
таъсирлашуви қонуни бўйича 
қайтмас жараѐнлар кинетикаси;
Р, t = const.

---

54 
чиқаѐтган маҳсулот концентрацияси 
D
C
қайтар реакцияда нол қийматдан 
*
D
C
гача 
ортиб боради. 
*
D
C
қиймат мувозанатли айланиш даражаси 
M
X
қийматига мос 
келади, қайтмас жараѐнларда X=1 гача бўлади. 
2 - расм. Сиқиб чиқазувчи 
реакторларда 
D
A

 кўринишдаги
оддий реакциялар учун реагентлар 
концентрациясининг вақт бўйича 
ўзгариш эгри чизиқлари: 
1, 2 – қайтар ва қайтмас жараѐнлар учун D 
маҳсулот концентрациясининг ўсиши; 3, 4 – 
дастлабки 
моддалар 
концентрациясининг 
камайиши.
3 - расм. Бинар параллел
A
B
D
k
1
2
k
қайтмас реакцияларда 
2
1
k
k

 
бўлганда концентрациянинг 
ўзгариши.
Кўпинча кимѐвий реакциялар мураккаб реакциялар турига киради. Улар 
элементар босқичлардан иборат бўлиб, ўз навбатда параллел ва кетма-кет келувчи 
мураккаб реакция турига бўлинади.
Параллел реакцияларда концентрациянинг ўзгариши 3 – расмда берилган. 
Параллел реакция схемаси: Кетма –кет келувчи реакция схемаси :
A
B
D
k
1
2
k
D
B
A
k
k




2
1
D
B
A
k
k




2
1
кўринишдаги 
кетма-кет 
келувчи 
реакцияларда 
концентрациянинг ўзгариши 4 – расмда эгри чизиқлар орқали ифода этилган. Кўп 
органик моддаларни синтез қилишда оралиқ маҳмулот B асосий бутун маҳсулот 

---

55 
ҳисобланади. Расмдан кўриниб турибдики, B маҳсулотнинг оптимал чиқиши 
фақатгина 
2
1
/
k
k
нисбатига боғлиқ бўлмай, балки оптимал вақтга ҳам боғлиқ экан. 
Вақтнинг ортиб бориши B маҳсулотнинг D маҳсулотга айланиб кетишига олиб 
келади. Кўп сонли оксидланиш жараѐнлари, гидроланиш реакциялари бунга 
мисол бўла олади.