Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

7-§. Қандай материаллардан кимѐвий маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. 
 
Корхоналарда кимѐвий реакциялар ѐрдамида қайта ишлаш учун 
келтириладиган ҳамма материаллар қандай олинганлигидан қатъи назар, кимѐвий 
хом ашѐ деб аталади. Масалан, водород ишлаб чиқариш учун хом ашѐ сифатида 
кўпинча табиий ѐнувчи газ, аммиак учун —водород ва азот, нитрат кислота учун - 
аммиак, сув ва ҳаво кислороди, аммиакли селитра учун — аммиак ва нитрат 

---

22 
кислота ишлатилади. Кимѐвий ишлаб чиқаришнинг асоси ер остида жойлашган ва 
тоғ-кон саноатида қазиб олинадиган қазилма хом ашѐдир. Минерал хом ашѐ 
рудали, рудасиз ва ѐнувчи турларга бўлинади. 
Рудали хом ашѐ металлар ва металл қотишмалар олиш учун, рудасиз хом ашѐ, 
асосан кимѐвий маҳсулотлар олиш учуи ишлатилади. Бундай классификация 
шартлидир. Рангли металларнинг сульфидли рудаларини қайта ишлаб, 
олтингугурт ва сульфат кислота каби кимѐвий маҳсулотлар - олтингугурт ва 
сульфат кислота ишлаб чиқариш билан бир вақтда металлар ҳосил қилинадиган 
битта хом ашѐдан бир вақтнинг ўзида ҳам металлурияда, ҳам кимѐвий 
мақсадларда фойдаланишга мисол бўла олади. Рудасиз минерал хом ашѐларнииг 
энг муҳим турлари: ош тузи, олтингугурт ва олтингугурт колчедани, оҳактош, 
апатитлар ва фосфоритлар ҳамда силвинитдир. Бироқ, кўпинча, апатит рудалари 
деб хам аталади. 
Қазиб олинадиган хом ашѐнинг учинчи гуруҳи —ѐнувчи қазилмалардир. У 
битта умумий хоссаси - ѐнувчанлиги билан бирлашган. Яқин вақтларгача ѐнувчи 
хом ашѐ фақат ѐқилғи деб қараларди ва у калориялилиги — ѐниш мосламаларида 
ѐнганда ажралиб чиққан иссиқлик миқдорига қараб баҳоланар эди. Аммо улардан 
ҳозирги вақтда ҳам асосан энергия манбаи сифатида фойдаланилса-да, (унинг 
анчагина қисми иссиқлик электр станцияларида ҳосил қилинади), унинг кимѐвий 
хом ашѐ сифатидаги муҳим аҳамияти эътироф этилган. Ундан азотли ўғитлар 
(водород, асосан метаннинг сув буғи билан ўзаро таъсиридан олинади), бўѐқлар, 
фармацевтик препаратлар, ўсимлик ва ҳайвонларни ҳимоя қилиш воситалари, 
пластик массалар, кимѐвий толалар, каучуклар олинади. Бу қисқача рўйҳатдан 
кўриниб турибдики, ѐнувчи қазилмалар кимѐвий хом ашѐнинг энг муҳимларидан 
бўлиб, барча кимѐвий маҳсулотларнинг ярмидан кўпи шу хом ашѐлардан ишлаб 
чиқарилади. Шу сабабдан ѐнувчи қазилмалар, хусусан газ ва суюқ ҳолатдаги 
қазилма қолдиқлари чексиз эмаслигини эслатиб ўтиш ҳамда келгуси авлодни 
бундай кимѐвий хом ашѐсиз қолдирмаслик учун бу борада энергетикани 
ривожлантириш зарур. Ўсимлик ва ҳайвонлардан олинадиган хом ашѐлар: ѐғоч, 
тери, жун, ипак, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши чиқиндилари ва бошқалар 

---

23 
ҳам муҳим аҳамиятга эга. Масалан, ѐғоч —целлюлоза, қоғоз, сунъий ипак ишлаб 
чиқариладиган хом ашѐдир.