мавзу: 1865 йил июль генерал Черняев томонидан таклиф қилинган ҳужжат ва унинг мустамлакачилик моҳияти

Таянч иборалар:
сфрагистика (муҳршунослик), сигиллография, муғрканлик, 
булла, муҳр шакллари, эпиграфик маълумотлар, тасвирлар, давлатчилик, 
ижтимоий маъмурий мавқелар гувоҳлиги, гемма, осма муҳрлар, босма 
муҳрлар, картуш, легитимлик. 
Сфрагистика тарих фанининг муҳрлар билан шуғилланувчи ѐрдамчи 
соҳасидир. Юнонча сфрагiс (σφραγίς) – ―муҳр‖ сўзидан илмий соҳанинг номи 
ясалган.
1
1
Муҳр сўзи зардуштийлик даврида маъбуд Митранинг шартнома, битимлар ижроси устидан нозирлик 
вазифасидан пайдо бўлган. Митра талаффузи муҳр сўзида давом этмоқда.

---

- 196 - 
Муҳр сўзи кенг маънода қаттиқ материал юзасида ўйиб туширилган 
белги ѐки ѐзувли штамп (нишон)лар, матрицалар ва уларнинг олтин, кумуш 
қалай, мўм, сургучлар, лойдан ясалган бўллалар юзасига босиб туширилан 
изларига нисбатан қўлланади. Яъни муҳр ва турли нишон белгиларининг 
қолиплари, нишонларнинг ўзлари ҳамда уларнинг турли буюмлар сиртига 
босиб туширилган акслари сфрагистика учун ўрганиш объекти бўлади.
Муҳрлар ѐзув яратилган дастлабки даврлардан бошлаб қадимги 
Шемерда у ѐки бу ҳужжатнинг асл (ҳаққоний) эканини тасдиқлаш мақсадида 
ишлатилган. Илк муҳрлар цилиндр шаклида бўлган. Уларнинг сиртида 
тасвирлар ва ѐзувлар ўйилган бўлиб (бўртма тарзда) лойдан ясалган миххат 
тахтачаларидаги матн остига юмалатиб из тушириш усулидав қўлланган. 
Муҳрларнинг шакли ўзгара бориб, антик ҳарбда турли шакллардаги 
узук-муҳирлар пайдо бўлган. Баъзи узук-муҳрлар доираси бўйлаб 
туширилган белгиларни ҳужжат остида юмалатиб босилган. Баъзилар эса, 
бармоққа тақилган узук доирасига ѐпиштириб қўндирилган тошларга ўйиб 
туширилган ѐки бўртма тасвирлар бўлиб, ҳужжатларни тасдиқлаш учун 
уларни бармоқда турган ҳолда босилган. Бундай муҳрларнинг шакллари 
учбурчак, доира, тўртбурчак, тўғри тўртбурчак бўлиши мумкин эди. 
Муҳрлардан из тушириш учун ранг бўѐқ-мастикадан, мўмдан, қизилтупроқ 
(охра) лойидан фойдаланилган. 
Ўрта аср Европада, шу жумладан Русьда ҳамда Византияда осма 
муҳрлардан кенг фойдаланилган. Бундай муҳрлар ҳужжатга тизимча 
ѐрдамида боғлаб (осиб) қўйилган олтин, кумуш қуйма ѐмбилларга, қўрғошин, 
мўм, сургуч кабиларга босиб туширилган. Бундай усул айниқса, ўрам 
кўринишидаги ҳужжатларда белбоғ қилиб ўралган тизимчаларга қуйма 
шаклда боғланган муғр излари кўринишида кўп учрайди. 
Илк ўрта асрларда суғд ѐхма ѐдгорликларида ишлатилган муҳрлар 
қизил (охра) тупроқдан қорилган лойни хат ўрамини боғлаган тизимчанинг 
учларини босиб турадиган қилиб ѐпиштириб, ҳали лой қотиб улгурмасдан 
унга муҳр босиб тширилган. 

---

- 197 - 
Муғ тоғи суғд ҳужжатларидаги муғрлар сурати берилади.
Европада ҳозиргача давом этиб келаѐтган муҳр шакли XIV-XV 
асрларда пайдо бўлган. Шарқда, хусусан, Ўрта Осиѐда узук-муҳрлар ўрта 
асрларнинг сўнги босқичларигача давом этди. Ёғоч, метал каби 
материллардан ясалган шаклан ҳозирги замон муғрлари Ўрта Осиѐда Россия 
империяси мустамлакачилиги даврида пайдо бўлди.
Марказий Осиѐда энг қадимий муҳрлар бронза асрига оид. Улар илк 
(прото) шаҳарларда, хусусан, илк суғорма деҳқончилик маданияти 
минтақаларида Марғиѐна, Бақтрия, Суғд кабиларда кўплаб топилган. 
Сополли 
маданияти 
ѐдгорликларидан 
топилган 
муғрларнинг 
тасвирлари жадвали берилади. 
Кўзига ўйиб тушурилган тасвирлари бор узуклар геммалар дейилади. 
Марказий Осиѐ ѐдгорликларидан кўплаб геммалар ҳам топилган. Қарши 
яқинидаги Хонтепадан топилган геммада филбон бошқариб бораѐтан фил 
устида паланкин узра ўтирган эркак тасвири бор. Гемманинг доиравий юзаси 
чеккасида βαγankak сўзи битилган.
Фаришта Аши паланкинда ўтирган кишининг ортидан учиб келиб 
қўлидаги тожни унинг боши томон узатиб турган ҳолда тасвирланган. Бу 
рамзий ифода Қарши воҳасида ҳукм сурган ҳокимият эгасининг давлатга 
эгалиги илоҳийлашганлигини кўрсатган. 
Ўзбекистон ҳудудларида муҳрканлик ҳунарининг ривожи бронза ва 
илк темир асрларидан давлатчилик муносабатлари билан баробар 
ривожланиб келган. Антик даврда муҳр масаласи муҳаллий ҳудудий давлат 
тузилмаларининг сиѐсий мавжудлиги ифодаси бўлиб хизмат қилган. 
Масалан, Хоразмнинг Бургут қала ѐдгорлигидан топилган муҳрларда 
ҳокимият рамзини қўлда тутган отлиқ тасвири етакчи ўринда. Муҳрларнинг 
турли намуналарида тасвирларнинг хили кўпаяди. Жумладан, уларда хаѐлий 
(фантастик) ҳайвонлар (қанотли от), мушуксимон ҳайвон, оҳу ѐки жайрон 
таксвирлари учрайди. Баргсимон шаклли муҳрларда баъзан чин маънода барг 
тасвири бўлса, баъзан схематик тарзда ишланган от тасвири бор.

---

- 198 - 
Ўрта асрларда Марказий Осиѐ ҳудудларида давлатчилик асосларидаги 
ўзгаришлар, хусусан, ислом даври билан боғлиқ ҳолда юзага келган шароит 
муҳрларнинг тузилиши, мазмуни, вазифаси доирасини ҳам ўзгартирди. 
Ҳукмдор муҳри, турли давлат лавозимлари, диний раҳнамолик, ҳуқуқий 
хизмат доиралари ўз муҳрларига эга бўла бошлади. Фирдавсийнинг 
―Шоҳнома‖сида муҳрнинг аҳамияти бундай таъкидланади: ―Шоҳ деди-ки, 
барча нарсадан қиммат нарса бу – қилич \, муҳр, тахт ва тождир‖ 
Муҳрдорлик ўрта асрларда энг улуғ мансаблардан бири бўлган. 
Жумладан, Алишер навоий Хусайн Бойқаро даврида муҳрдор бўлан. Бухоро 
хонлиги ва амирлиги босқичларида ҳам муҳрдорлик вазифаси бўлиб, 
хусусан, XIX асрда бу вазифав амирнинг энг биринчи ѐрдамчиси қушбеги 
зиммасида бўлган. 
Қушбеги пойтахт ―гебернатори, арк коментанти, давлат муҳрини 
асровчи, хазинанинг назоратчиси‖ деб кўрсатилади XIX аср рус 
дипломатларининг кундаликларида (П. Шубинский, П. И. Демезон). В. В. 
Крестовский қушбеги ҳақида ―амирнинг шахсий муҳрини сақловчи‖ деб 
кўрсатади. Бу муҳр давлат муҳри ҳисобланган. 
Бухоро амирлиги даврида сулола бошлиқларига, уларнинг ўғилларига, 
муфтийларга, қозиларга, раисларга, бекларга (маҳаллий маъмурларга) 
тегишли муҳрлар бўлган. Давлат муҳрлари ҳамда юқори мансабли 
амалдорларнинг муҳрлари кумушдан ясалган. Турли қуйи лавозимларга ва 
хусусий шахсларга тегишли муҳрлар мисдан, сердолик, нефрит, тоғ биллури 
каби ярим қимматбаҳо тошлардан ўйилган. 
Амирнинг шахсий муҳрлари баргсимон шаклида бўлиб, уларнинг 
юзасида амирнинг исми, унвонлари, сан (рақамда берилган шаклда) 
туширилган. Ўрта картуш атрофида майда арабий хат билан дуо-тилак 
жумлалари ўйиб туширилган. Муҳими шуки, муҳр ѐзувлари ва барча 
безаклар тескари туширилган. Масалан, Амир Музаффар исми ўнглаб ѐзилса 
ﺮﻔﻅﻤ ﺮﻴﻤﺍ бўлади. Муҳр хат юзасига босилганда ѐзуви ўнг бўлиб тушади. Ёки
ѐзуви ўнг тушганда ﺽﺎﻗ ―қози‖ бўлади ва ҳаказо. 

---

- 199 - 
Қозиларга тегишли муҳрларнинг доиравий кесмасидаги юзасида ўрта 
қисми квадрат майдонча қилиб ажратилган. Буни картуш дейилади. 
Картушда қози, унинг унвонлари шажараси кўрсатилган тескари ѐзув 
жойлашган. Картуш икки қаторли (баъзан бир қаторли) бўртиқ чизиқ ичига 
олинган. Чизиқ тўлқинсимон бўлиши ҳам мумкин. Картушдаги ѐзувда баъзан 
қозининг ўқиган мадрасаси ҳақида маълумот ҳам учрайди.
Картуш атрофида доиравий жойлаштирилган ѐзув қатори одатда 
Қуръон оятлари, оллоҳнинг сифатлари кабилар бўлган. Муҳр доирасининг 
чети турли нақшлар билан, ѐзув қаторлариҳарф оралиқлари нафис навдалар, 
гуллар билан безатилган. 
Турли даражадаги амалдорларнинг муҳрларида амал-мансаблар, 
исмлар картушда, атрофида эса майда ѐзув билан қуръоний сўзлар ўқилади. 
Муҳрлар асосан доирасимон падрак бўлиб, ўртасидаги картушлари тўғри 
тўрт бурчак, овал, квадрат, баргсимон шаклларда учрайди. Амаллар, 
унвонлар бек, хожа, раис ва бошқалардан иборат. Картуши йўқ муҳрларнинг 
―ишчи‖ юзаси (яъни босилганда акси тушадиган юзаси) овал, олти бурчак, 
тўғри тўрт бурчак шаклларда учрайди. ―Мухри пири дастгир‖ номли муҳрда 
картуш доиравий. Муҳр майдонининг катта қисмини эгаллаган ѐзувда 
машҳур сўфий олим, пири муршид Абд ул-Қодир Жилонийнинг исми, 
унвонлари ва санаси кўрсатилган.
Бухоро муҳрлари орасида қоғоз пулга унинг номиналини англатувчи 
ѐзувли клише-муҳр сифатида ишлатилганлари ҳам бор. Бундай муҳрнинг 
―ишчи‖ юзаси кунгирадор қирраларга эга. 
Бухоро амирлиги даврига оид кўплаб хусусий (айрим шахсларга 
тегишли) муҳрлар маълум. Уларнинг картушлари бўлмайди. Юзасида шахс 
исми, баъзан сана битилган. Уларда лавозим, мартаба, мақом каби қўшимча 
маълумотлар ҳам учрайди. Хусусий муҳрларнинг шакллари турлича. Саккиз 
бурчак, олти бурчакли, эллипссимон тўрт бурчак, тўғри тўрт бурчак ва 
ҳаказо. Баъзи хусусий муҳрлар чекаси бўйлаб нақшин безакли ҳам бўлган. 
 

---

- 200 - 
Назорат саволлари: 
Мустақил иш топшириқлари: 
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: