мавзу: 1865 йил июль генерал Черняев томонидан таклиф қилинган ҳужжат ва унинг мустамлакачилик моҳияти

Хронология фанининг предмети ва вазифаси
бу фан соҳаси нима 
билан ва нима учун шуғулланади демакдир. Юқорида айтилганидек, тарихий 
воқеа-ҳодисаларнинг 
замон, 
вақт 
чизиғидаги 
ўрнини 
аниқлаш 
хронологиянинг ҳам предмети, ҳам мақсадини белгилайди. 
Хронологиянинг вазифаси мазкур муштаракликнинг бир қиррасини 
ташкил этади. Яъни хронология тарихни вақт тушунчаси билан, қолаверса 
аниқ сана билан боғлашга хизмат қилади. Бироқ вақт тасаввури турли 
халқларда ва турли замонларда турлича бўлгани вақт ҳисоби 
усулларининг хилма-хиллиги, қадимда амал қилган йилбоши (эра) 
анъаналари оқибатида тақвимлар турли-туманлигига олиб келган. 
Шулардан келиб чиқиб, хронология тарихни вақт тизимига ―жойлаш‖да 
улкан назарий ва амалий вазифаларни бажаради. Тарих таълимида ҳам 
хронологиянинг ўрни беқиѐсдир. Ҳатто, бошқа ѐрдамчи фанлар – 
геналогия, нумизматика, тарихий топономия, метрология, геральдика, 
сфрагистика ва бошқалар ҳам хронологиясиз иш кўра олмайди. Зеро, 
тарихга оид ҳар қандай йўналиш вақт ичидаги воқеа-ходисалар билан иш 
кўради. 
Қуйида вақт ҳисоби учун қўлланиб келаѐтган баъзи муҳим атамалар ва 
уларнинг маънолари ҳақида тўхталамиз. 

---

- 183 - 
Давр.
Энг катта тарихий вақт тушунчаси бўлиб, турли маъно 
кесмаларида қўлланилвди. Масалан, ибтидоий давр. Инсоният тарихининг 
қуйи, илк босқичини англатади. У даврда одамзоднинг босқичини аждодлари 
илк шаклланиш ва дастлабки уюшиш жараѐнларига киришганлар. Тириклик 
учун кураш, ѐввойи табиатдан ўз улушини кўплашиб ундириш зарурияти 
ҳамда табиат офатларидан, вахший хайвонлар хужумларидан биргалашиб 
жон сақлаш эҳтиѐжи уларни бирлаштирган. Бу бирлик қуйи (пода, тўда) 
шаклларидан 
аста-секин 
қариндошлик, 
ўзаро 
қон-томирдошлик 
бирликларига томон, уруғчилик сари ривожланган. Она уруғи, ота уруғи 
босқичларига кўчган. Ота уруғи даври жамият тараққиѐтининг ибтидоийлик 
босқичидан мулкий, ижтимоий табақаланиш томонга етаклаган.Бронза асри 
охирларига келиб, жамият ижтимоий-сиѐсий бошқарилиш институтларини 
пайдо қилган. Демак, милоддан аввалги X-IX асрлар ибтидоий даврнинг 
поѐни бўлиб, тарих сифат жихатдан, ижтимоий тараққиѐт жиҳатдан янги 
даврга қадам қўйган. Бу даврнинг номи қадимги дунѐ, қадимият деб аталиши 
ҳам мумкин. Давр тушунчаси шундан бошлаб кенг ва турли маъно 
қирраларини ифода эта бошлайди. Масалан, антик давр тушунчаси дунѐ 
тарихининг юнон-рим қадимиятидан бошлаб, милодий IV асрига қадар 
вақтни кўзда тутади. Шарқ (Марказий Осиѐ) учун