N. I. SodIqova, E. a. KorNIyenko, M. d. XoShimxodjayEva periferIya va ofis qUrilmaLarini ta’MIrLaSh va ishLatish

Platani olti qirrali 
baland metall shayba yordamida 
mahkamlash.
Vint
Tizimli plata
Olti qirrali 
baland shayba
G‘ilof
2.10-rasm. 
Platani plastmassali 
moslama yordamida 
mahkamlash.
Tizimli plata
G‘ilof

---

30
2.4. Ichki va tashqi magistrallar
Magistral va shinalar tufayli ShKni modulli tashkil qilish va protsessor 
bilan tashqi qurilmalarni ulashni bir tartibga keltirish mumkin bo‘ldi. 
Magistral yoki shina deganda, tizimning turli xil bloklari birgalikda 
ishlatadigan ma’lumotlarni uzatish kanali tushuniladi.
Shina bosma plataga joylashtirilgan bo‘lib, razyomlarning 
chiqishiga ulangan o‘tkazuvchi simlar to‘plamidan iborat.
Shina 
ShKning tizimli bloki bog‘lamalarini bir-biriga ulovchi yassi kabeldan 
hosil qilinadi.
Shina kompyuterning fizik jihatdan komponentlari bitta yoki bir 
nechta bosma platada joylashgan ichki strukturasini soddalashtirish 
imkonini yaratadi. O‘zaro aloqa kanalining ular uchun umumiyligi 
aloqa sonini (demak, simlar sonini ham) qisqartiradi, razyomlar 
sonini kamaytiradi, axborotni uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalar 
orasidagi almashuv tezligini oshiradi.
Zamonaviy ShK turli xil komponentlarni bog‘lab turuvchi bir 
nechta shinaga ega, masalan, FSB (Front Side Bus) protsessor shinasi 
yoki tezkor xotira shinasi (Memory Bus). Bu lokal shinalar soni katta 
bo‘lmagan bog‘lamalarga, masalan, protsessor bilan tezkor xotiraga 
xizmat ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan.
Tizim shinasi
nisbatan murakkab bo‘lib, markaziy protsessor va 
tashqi qurilmalar hamda tezkor xotira orasida ma’lumotlarni uzatishni 
ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Ularning asosiy ko‘rsatkichlari 
uzatilayotgan ma’lumotlarning razryadligi va uzatish tezligidir.
Har qanday standart shina tarkibida ma’lumotlarni uzatish uchun 
liniya, manzillarni uzatish uchun alohida liniya (manzil ma’lumotlarni 
uzatuvchini va qabul qiluvchini belgilaydi), apparat uzilishi liniyasi, 
xotiraga bevosita kirish kanali liniyasi va elektr ta’minotini ajratuvchi 
liniya bo‘ladi. Ma’lumotlarni uzatish shinasi uchun signallarni 
(bitlarni) kodlash usuli, axborotni uzatish tezligi, arbitraj mexanizmi 
(shinadan foydalanishni boshqarish va vujudga kelgan vaziyatlarni 
yechish) aniqlangan.
ShK tizim shinasini tashkil qilishning bir nechta standartlari 
mavjud.

---

31
ISA tizim shinasi (magistral) IBM PC AT shaxsiy kompterlari 
uchun ishlab chiqarilgan va haqiqiy standartdir.
XT modelidagi shaxsiy kompyuterlarda ma’lumotlar razryadi 8 bit 
va manzillar razryadi 20 bit bo‘lgan shina qo‘llanilgan. AT modelida 
shina 16 bit ma’lumot va 24 bit manzillar uchun kengaytirildi.
ISA shinasi o‘rtacha tezlikdagi multipleksirlangan 16 razryad-
li tizimli magistral hisoblanadi. Shina bo‘yicha almashuv 8 yoki 16 
razryadli ma’lumotlar bilan amalga oshiriladi. Shinada kompyuterning 
xotirasiga va kiritish/chiqarish qurilmalariga alohida kirishlar amalga 
oshirilgan. Manzillangan xotiraning maksimal hajmi 16 Mbaytni (24 
adresli liniya) tashkil qiladi. Kiritish/chiqarish qurilmalari uchun 
maksimal manzillash maydoni 64 Kbaytni (16 manzilli liniyalar) 
tashkil qiladi.
ISA – eskirgan ona platalarning asosiy shinasi. 32 razryadli 
yuqori tezlikdagi protsessorlarning yaratilishi bilan ISA shinasi 
ShKning tezligini oshirishga jiddiy g‘ov bo‘ldi. Ilgari ISA interfeysi 
yordamida videokarta, modem, tovush kartasi kabi qurilmalar ulanar 
edi. Zamonaviy tizimli platalarda bu interfeys umuman yo‘q yoki 1–2 
slotdangina iborat bo‘ladi.