Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

2.3.3.
 
Aholining oziq-ovqat va nooziq ovqat tovarlariga bo‘lgan ehtiyojlarini 
prognozi 
Ijtimoiy turmush tarzini har tomonlama va tubdan prognozlash muammolarini 
qamrab olish — umumdavlat turmush darajasini ko‘tarish va ijtimoiy rivojlanish 
prognozlari tizimini ishlab chiqish sistemaning ijtimoiy turmush darajasini barcha 
rejalashtirilgan jabhalarda ko‘taruvchi kompleks rejalashtirishni ishlab chiqish 
bazasidir. 
Ijtimoiy rivojlantirishni prognozlash va turmush darajasini ko‘tarish tizimi, 
umumiy bog‘lanishi va aqliy ketma-ketlik bo‘yicha prognozlar ishlab chiqishni 
ta’minlovchi kompleks ko‘rsatkichlarga asoslanadi. Ularning eng dolzarblari 
quyidagilardir: 
- jamiyatning ijtimoiy tuzilishi va aholi tarkibini xamda sonining dinamikasini 
ifodolovchi (xarakterlovchi) ijtimoiy-demografik ko‘rsatkichlar; 
- umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar turmush darajasining ko‘tarilishini qiymat 
nudtai nazaridan aniqlashga imkon beruvchi iktisodiy sharoit, jon boshiga tug‘ri 
keladigan milliy daromad, aholi daromadining strukturasi va dinamikasi, 
resurslarning iste’moli va ularning milliy daromaddagi hajmi; 

---

53 
- asosiy oziq-ovqat mahsulotlari iste’moli ko‘rsatkichlari: nooziq-ovqat 
tovarlari (mollari), axoli jon boshiga sotiladigan tovarlar hajmi, madaniy-maishiy 
jixozlar bilan oilaning ta’minlanganligi; 
- uy-joy va kommunal qulayliklar bilan ta’minlanganlik, madaniy va maishiy 
hizmat ko‘rsatish, bolalar o‘quv-profilaktik, sanatoriya, dam olish maskanlari, 
turistik muassasalar ko‘rsatkichlari. 
Aholi turmush darajasini va ijtimoiy rivojlanishni prognozlashtirishda bir 
kator usullardan foydalaniladi ular kuyidagilardan iborat
 
: ekspert baxolash usuli
; 
iktisodiy taxlil usuli; me’yoriy usul; balans usuli; ekstrapolyatsiya usuli; iktisodiy 
matematik modelllashtirish usuli korrelyatsion
-
regression taxlil usuli; eksponensial 
tekisshlash va hokazo. 
Ijtimoiy rivojlantirish va aholining turmush darajasi prognozlari quyidagilarni 
o‘z ichiga oladi: aholining oziq-ovqat maxsulotlari va nooziq-ovqat maxsulotlari 
iste’mol qilishi, chakana tovar aylanishi; ijtimoiy infratuzilma tarmoqlarining 
rivojlanishini prognoz qilish; uy-joy-kommunal xo‘jaligi, aholiga maishiy xizmat 
ko‘rsatish, ta’lim, madaniyat, san’at va ommaviy axborot vositalari; sogliqni 
saqlash, dam olish, turizm, jismoniy tarbiya va sport; atrof-muxitni muxofaza 
qilish. 
Hayot darajasining muxim kursatkichi bulib axolining xarid kobiliyati 
xisoblanadi. 
 
Aholining real daromadlari nominal daromadlari summasidan aholi 
tomonidan to‘langan soliqlar va boshqa turdagi majburiy to‘lovlarni chiqarib 
tashlash yo‘li orqali aniqlanadi. Bunda hisobot yoki prognoz davridagi narx indeksi 
hisobga olinadi. Real daromad iste’mol tovarlari va xilma-xil xizmatlarda 
ifodalangan daromad bo‘lib, pul daromadining xarid qobiliyatini bildiradi, aholi 
turmush darajasini umumlashgan holda tavsiflaydi.
 
Narx o‘zgarmagan yoki pasaygan sharoitda pul daromadi ko‘paysa, real 
daromad ham ko‘payadi. Agar pul daromadi o‘zgarmay turib narx oshsa, real 
daromad pasayadi, narx pasaysa, aksincha ortadi. Pul daromadi va narxlar real 
daromadga qarama-qarshi yo‘nalishda ta’sir etadi. 
Taqsimlashning bozor usuli yuzaga keltirgan daromadlardagi tengsizlikni 
garb iqtisodchilari Lorens egri chizig‘i va Djini koeffitsiyenti orqali ifodalashadi. 
Lorens egri chizig‘i - bu muayyan hodisaning konsentratsiyalanish darajasini 
grafikda ifodalash usulidir. Daromadlar tengsizligi darajasi aks ettiriladi. Buning 
uchun har ikkala koordinata o‘qiga 0 dan 100 gacha foiz shkalalari belgilanadi. 
Absissa o‘qiga to‘plam birliklari (oila salmog‘i), ordinata o‘qiga esa 
o‘rganilayotgan belgi (daromad salmog‘i) joylashtiriladi. Ishlab chiqarishning 
sotsial samarasi kishilar farovonligida, ya’ni turmush darajasi va qiymatida 
namoyon bo‘ladi. Ma’lumki, turmush darajasi kishilar ehtiyojlarining qondirilish 
me’yori bilan belgilanadi. Uning muhim jihati noz-ne’matlar iste’moli va uning 
qiymati hisoblanadi. Jini koeffitsiyenti yalpi daromadning axoli guruxlari urtasida 
tabakalanishini tavsiflash uchun axoli daromadlari tengsizligi indeksi – Jini 
koeffitsiyentidan fydalaniladi. Jini koeffitsiyenti axolining turli guruxlari 

---

54 
daromadlari darajasidagi tafovutni aks ettiradi. Bu kursatkich 0 dan 1 gacha 
chegarada uzgaradi. 
 
F
i
, F
i-1
 —
dolya naseleniya v intervale; 
S
i
,
S
i-1
— dolya summarnogo doxoda, prixodyaщayasya na nachalo i konets 
i
-
go intervala.