Biologiya 5 new indd

37-rasm. 
Qirqquloq.
38-rasm. 
Kahrabo toshi.
http://eduportal.uz

---

46
meva
larda yetiladi. Tabiiy holda tog‘larda o‘rmon hosil qilib o‘sadi. 
Mustahkam ildizlari bilan tuproqqa birikib, tog‘ni yemirilishdan as-
raydi. Manzarali o‘simlik sifatida virgin archasi, sharq sauri, tuya 
archasi ko‘plab ekiladi.
Qarag‘ay
– bo‘yi 30–40 m ga yetadigan yorug‘sevar daraxt 
(40-rasm). Barglari ninasimon, uzunligi 5–7 sm. Qarag‘aynikiga 
o‘xshash ninasimon bargga ega o‘simliklar 
ninabargli o‘simliklar
deyiladi. Qubbasi qattiq, yog‘ochsimon. Namlik yuqori bo‘l ganda 
qubba tangachalari yopilib, urug‘ni himoya qiladi. Havo quruq 
bo‘lganda tangachalar ochilib, qanotchali mevalari shamolda 
uchib ketadi. Qulay sharoitga tushgan urug‘dan yosh nihol ri-
vojlanadi. Qarag‘ay archaga nisbatan tez o‘sadi. Poyasida smola 
bo‘lganligi sababli undan yasalgan qutilar mustahkam va pi-
shiq bo‘ladi. Yog‘och poyasidan qurilishda, qog‘oz tayyorlash-
da keng foydalaniladi. Ninabarglarida efir moylari va fitonsid 
modda bo‘lgani uchun bodni davolashda, asabni tinchlantirishda 
qo‘llaniladi.
Yopiq urug‘li o‘simlik
lar
 
o‘simliklar dunyosida eng yosh va 
keng tarqalgan organizmlar hisoblanadi. Yopiq urug‘li o‘simliklar-
ning urug‘i meva ichida, yopiq holda yetiladi. Ular gul hosil qilgani 
uchun 
gulli o‘simliklar
deb ham nomlanadi. Bu bo‘limga kiruvchi 
39-rasm. 
Archa daraxtining 
qubbali shoxi.
40-rasm. 
Qarag‘ayning qubbali 
shoxi.
http://eduportal.uz

---

47
o‘simliklar daraxt, buta va o‘t ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Gul-
li o‘simliklarga daraxtlardan o‘rik, terak; butalardan anor, limon; 
o‘tlardan qoqi, bug‘doy kabi o‘simliklarni kiritish mumkin. 
O‘rik
erta bahorda gullaydigan o‘simlik (41-rasm). Dastlab gul 
kurtaklari, keyin barg kurtaklarini yozadi. Bargi oddiy, tuxumsimon 
shaklda. Dastlabki tukkan mevasi – dovuchcha vitaminga boy 
bo‘lib, iste’mol qilinadi. Pishgan mevasi yurakni quvvatlantirishda, 
qonni suyultirishda katta ahamiyatga ega. Quritilgan mevasi – tur-
shak holida ham iste’mol qilinadi. Danagi ichidagi mag‘zi B guruh 
vitaminlariga boy, aqliy faoliyatni yaxshilaydi.
Terak
uzunligi 30– 45 m, bargi oddiy tuxumsimon, poyasi tik 
va tez o‘suvchi daraxt. Avval gullab, keyin barg yozadi. May oyida 
teraklarning urug‘chili tuplarida momiqqa o‘xshash uchma meva 
hosil bo‘ladi (42-rasm). Uchma mevalari allergiya chaqirish xusu-
siyatiga ega. Terak yog‘ochbop o‘simlik, asosan, uy-joy qurilishida 
va boshqa sohalarda ishlatiladi. Chang va shovqinni yaxshi yutadi. 
Ko‘pincha yo‘l chetlariga ekiladi.
Yuksak o‘simliklar juda xilma-xil bo‘lib, sporalari va urug‘lari 
yordamida ko‘payadi. Urug‘dan ko‘payadigan o‘simliklarda tashqi