Genetika va evolyutsion

 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

16 
II 
bob
. UYG`ONISH DAVRIDA TABIIYOT FANI TARAQQIYOTI.
Tayanch tushunalar va bilimlar: 
Yevropada uyg`onish davri. Sistematika fani 
K.Linney o`simliklar va hayvonlar sistematikasi. Preformizm va epigenez, 
Transformizm va kreatsionizm. J.Kyuve va J.Sent-Iler ishlarining mohiyati.
 
1.
 
Uyg`onish davrining umumiy tavsifi. 
Tabiatni hozirgacha tadqiq etish solnomasi Yevropada XV asriing ikkinchi 
yarmidan boshlangan. Bu davr fanda «uyg`onish» davri deb atalgan. 
XV asrning ikkinchi yarmi buyuk geografik kashfiyotlar bilan xarakterlanadi. 
XV asrda Afanasiy Nikitin quruqlik orqali, Vasko da Gama dengiz yo`li orqali 
Hindistonni kashf etadilar. Vaholanki, ulardan anchagina oldin O`rta Osiyolik 
olimlardan Abu Rayhon Beruniy, Nosir Xisrav, keyinchalik Zahiriddin Muhammad 
Bobur, Muhammad Haydar Mirza Afg`oniston orqali Hindistonga borganlar. 
Abdurazzoq Samarqandiy esa g`arbdan Hind okeani orqali kemada borib, 
Hindistonning janubiy hududlarida bo`lgan. Xristofor Kolumb 1492—94 yillarda 
Amerika, Kuba va Antil, Porto-Riko, Yamaykani kashf etadi va Abu Rayhon 
Beruniyning yer kurrasining g`arbiy pallasida katta quruqlik borligi to`g`risidagi 
taxminini amalda isbotlab bergan. Amerigo Vespuchchi esa 1501 yili Janubiy 
Amerika sohillarini tekshirgan. 1519—1522 yillarda Fyernand Magelland yer 
kurrasini birinchi marta aylanib chiqqan. Nihoyat, 1770—1771 yillarda ingliz 
Djeyms Kuk Avstraliyani kashf etadi. Shu tariqa dunyoning hozirgi zamon xaritasi 
yaratilgan. O`zga yerlar aholisi bilan savdo-sotiq va iqtisodiy aloqalar bog`lanishi 
Yevropadagi ko`pgina davlatlarda ishlab chiqarishni kengaytirishga imkon bergan. 
Oqibatda XV asrning oxiriga kelib, Yevropaning ko`p davlatlarda ishlab 
chiqarishning asosiy tarmoqlari bo`yicha texnikaviy inqilob amalga oshgan. 1665 
yili bug` mashinasi, 1667 yilga kelib mexanik mashina kashf etilgan. Jamiyatning 
rivojlanishi fan, adabiyot, san’at va texnikaning keng ko`lamda rivojlanishi uchun 
shart-sharoit vujudga keltirgan. Shu sababli bu davrga kelib, Yevropadagi Oksford, 
Kembridj, Rim, Parij, Praga, Vena kabi yirik shaharlarda dastlabki universitetlar 
tashkil etilgan. Ular tabiiy-ilmiy bilimlarni tarqatish manbaiga, ilm-fan durdonalarini 
saqlash markaziga aylanadi. Bu davrda uzoq joylarga safarga chiqmagan 4-5 tilda 
gaplasha olmagan, bir necha sohada ijod qilmagan bironta buyuk kishi deyarli 
topilmas edi.
XV—XVIII asrlarga kelib, geografiya, fizika, matematika, astronomiya, 
kartografiya birmuncha rivojlandi. Polshalik olim Nikolay Kopernik o`z 
tadqiqotlariga asoslanib, yunon astronomi Ptolomeyning geosentrik sistemasi 
noto`g`ri ekanligini va yer boshqa sayyoralar singari Quyosh atrofida hamda o`z 
o`qi atrofida aylanib turishini isbotlab berdi va geliosentrik nazariyaga asos soldi. 
Italiyalik olim Jordano Bruno (1548—1600) Kopernik ta’limotini rivojlantirdi 
hamda koinot bepoyon, bizning Quyosh sistemamiz koinotdagi yagona sistema 
emas, balki koinot bir necha sistema va dunyolardan tashkil topgan, uning 
rivojlanishi qarama-qarshi kuchlar kurashidan iborat, deb ta’kidladi.
O`rta asrlardagiga qaraganda uyg`onish davrida tabiat to`g`risidagi bilimlar 
anchagina rivojlangan bo`lsada, XV—XVIII asrlarda tabiat o`zgarmas bir-biridan 
ajralib qolgan, o`zaro bog`liq bo`lmagan alohida narsa-hodisalarning tasodifiy 
to`plami, deb e’tirof qilingan va undagi rivojlanish jarayoni inkor etgan.

---

17