O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

I I bob. Pomidor yetishtirish, saqlash va uni dastlabki ishlov berish
texnologiyasi fanning o‘qitish uslubiyoti bo‘yicha qisqacha adabiyotlar sharxi. 
2.1. Sabzavot va mevalarni birlamchi ishlov berish texnologiyasi fanining
ta’lim-tarbiya berishda pedagogik va psixalogik asoslari. 
“Farzandlarimiz bizdan ko‘ra kuchli,dono, bilimli va aldatta, sog‘lom bo‘lishlari 
shart” deb bejiz aytmagan yurtboshimiz I.A.Karimov. 
Bu vazifani amalga oshirish nafaqat davlat rahbarining, balki barcha ota-
onalarning, butun jamoatchilikning muqaddas burchidir va bunga amal qilish davr 
talabidir. 
Dunyodagi eng samarali va ishonchli sarmoya bu ta’lim-tarbiya tizimiga 
sarflangan mablag‘dir, deyilishi bejiz emas. Bunday ezgu maqsad yo‘lidan 
kelajakni ko‘zlab qilingan ish sarf-xarajatlarni qoplabgina qolmay, millatning 
ilmiy salohiyatini yuksaltirishga ijobiy natijalarga, bir so‘z bilan aytganda, ilm-fan 
sohasida yuksak ko‘tarilish “portlash” effektiga olib keladi. Ta’lim tizimini 
rivojlantirish ayni paytda mamlakat darajasida talab qiladi. 
Shu sababli O‘zbekistonda 2005 yilgacha mo‘ljallangan kadrlar tayyorlash 
bo‘yicha milliy dasturni amalga oshirish jarayoni, sur’atlar bilan davom etmoqda. 
Dasturga ko‘ra, mana shu vaqt ichida yoshlarga zamonaviy standartlar asosida 
ta’lim beradigan 1800 ga yaqin akademik litsey va kasb-hunar kolleji qurib 
bitkazildi, ko‘plab maktablar hamda oliy o‘quv yurtlari qayta ta’minlangan. 
O‘zbekistonda ta’lim-tarbiya eng quyi bosqich bolalar bog‘chasidan boshlab, 
xalqaro andozalarga muvofiq bakalavr va magistirlar tayyorlashda bo‘lgan 
jarayonni o‘z ichiga olgan uzluksiz ta’lim tizimi joriy etilgan. 
Mamlakatimizda amal qilinayotgan 11 yillik ta’lim-tarbiya tizimini voz 
kechib, 12 yillik tizimni o‘tyapmiz. U ikki bosqichdan iborat. Birinchi bosqich 
to‘qqiz yillik umumiy ta’limni qamrab oladi. Ikkinchi bosqichda esa 
farzandlanimizning o‘zining bilim darajasi, intilishi va qobiliyatiga qarab, 
akademik litsey kasb-hunar kollejlarida muayyan ixtisoslik bo‘yicha uch yil bilim 
va ixtisoslikka ega bo‘ladi. Respublikamizda tashkil etilgan “Umid” va “Ustoz” 

---

29 
jamg‘armalari grantlarga ko‘ra oliy o‘quv yurtlarida o‘qiyotgan yuzlab talaba va 
bitiruvchilar, pedagog-olimlar AQSH, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, 
Yaponiya kabi dunyoning ilg‘or mamlakatlarida tahsil olmoqda. O‘rgangan 
bilimlarini mamlakatimizga kelib joriy qilmoqdalar. Oxirgi vaqtlarda oldimizda 
nihoyatda muhim, kelajagimizni hal qiluvchi yangi vazifa erkin fuqarolik 
jamiyatining ma’naviyatini shakllantirish, boshqacha qilib aytganda, ozod o‘z haq-
huquqlarini yaxshi taniydigan boqmandachilikning har qanday ko‘rinishlarini o‘zi 
uchun or deb biladigan, o‘z kuchi va aqliga ishonib yashaydigan, ayni zamonda 
o‘z shaxsiy manfaatlarini xalq, Vatan manfaati bilan uyg‘un holda ko‘radigan 
insonlar tarbiyalashdan iborat. Barkamol avlod tarbiyasi o‘qituvchilarda ko‘pgina 
bilim, mahorat va xizmatni talab qiladi. 
Shuni qayd etish lozimki, biz erkin fuqarolik jamiyatini qurishni orzu 
qilmoqdamiz va shunga intilyapmiz. Lekin bu go’zal orzuga erishmoq uchun 
tinimsiz intilish, umuminsoniy qadriyatlarni ijodiy o‘rgannib, o‘z zamonamizga 
tadbiq etish lozim. Shu bilan birga milliy o‘ziga xosligimizni, asrlar sinovidan 
o‘tgan an’analarimizni, hamisha iymon e’tiqod bilan yashash kabi hayotiy 
tamoyillarimizni ham saqlab yuksaltirib borishimiz kerak. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyatimiz oldida bu ulug‘vor va murakkab 
vazifalarni hal qilish eng avvalo, ta’lim-tarbiya ma’rifat masalasiga borib tarqaladi. 
Bu masalaga keng jamoatchilik diqqatini jalb etadi. Matbuot televideniya orqali 
odamlarda marifatparvarlik g‘oyalarini tadbirlash, maktab maorif tarmoqlariga 
homiylik saxovatpeshalik savobtalablar kabi ezgu xususiyatlarini uchaytirish zarur. 
O‘zbekiston Respublikasi uchun Oliy majlisning IX sessiyasida qabul 
qilingan kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dasturning amalga oshirishda juda 
muhim ahamiyatga ega. Bu dasturni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni 
bajarish lozim. 
1.
Ta’lim tizimidagi andozalari, zamonaviy pedagogik o‘quv rejalari va 
dasturlari va mazmuniga isloxotlarning bosh maqsadidan kelib chiqqan 
xolda yangi avlodni kamol topshirishga qaratilgan zarur tuzatishlar kiritish 
zarur. 

---

30 
2.
Yangi darsliklarni, zamonaviy pedagogik va axborot texnalogiyalarni o‘z 
vaqtida ishlab chiqish va joriy etishni ta’minlashni aloxida nazorat ostiga 
olish zarur. 
3.
Yuqori malakali pedagogik kadrdlar tayyorlash va qayta tayyorlashga 
aloxida e’tibor berish lozim. Kadrlash tayyorlashni sifatli, erkin fikrlovchi 
shaxs-fuqaroni kamol-toptirish, ertaga sinflar va auditoriyalarda kimlar va 
saboq berishga katta samara beradi. 
4.
Dasturda berilgan akademik litseylar kasb-hunar kollejlarini foydalanishga 
topshirish ishlari to‘la hajmda bajarish lozim. Amalga oshirilayot barcha 
isloxatlarning taqdiri shu masalaga ya’ni kadrlar tayyorlashga chambarchas 
bog‘liqligini biz aniq va ravshan anglab olishimiz lozim. O‘zini shu 
mamlakatni haqiqiy vatanparvari deb bilgan har bir kishini va dasturni 
amalga oshirishda o‘z metodi ulushini qo‘shadigan deb ishonamiz,
barkamol avlodni shakllantirishga zamin yaratamiz.
O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan mustaqil huquqiy demokratik
davlat erkin fuqarolik jamiyatini qurish yo‘lidagi ulkan ishlari inson omilini 
yangidan kashf qilish, o‘zligini anglashdagi imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish, 
ma’naviy intelektual va aqliy amaliy rivojlanish uchun yangi shart-sharoitlar 
yaratib beradi. 
Ma’lumki aholini oziq-ovqatga, sanoatning xom-ashyoga bo‘lgan ehtiyoji 
tobora ortib bormoqda. Bu muhim muammolarni yechish ilm fan salohiyati 
yuksaltirish va qishloq xo‘jaligini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Madomiki shunday ekan, bu holat bor imkoniyatlardan to‘liq foydalana berishni, 
yetuk kadrlar tayyorlashni, shu bilan qatorda qishloq xo‘jalikni imkon qadar 
mexanizatsiyalash, elektrlashtirish, kimyolashtirish va meleoratsiyalash asosida 
jadal rivojlantirishni taqozo etmoqda. (Lutfullaev 2003). 
Sabzavot ekinlarini parvarishlash jarayonida dehqonchilikni kimyolashtirish 
ekish hosildorligini oshirishning muhim vositasi bo‘libgina qolmay, qishloq 
xo‘jaligi ishlab chiqarishni jadallashtirish iqtisodiy jihatdan samarali foydalanish 
yo‘li hisoblanadi. Bizga yaxshi ma’lumki sabzavot ekinlarini hosildorligini keskin 

---

31 
oshirishda tuproqqa kiritilgan o‘g‘itlar va navlarning biologik xususiyatlari muhim 
o‘rin tutadi. Shu sababli mustaqillikning birinchi kunidan boshlab, qishloq 
xo‘jaligini zarur mineral o‘g‘itlar o‘simliklarni himoya qilish vositalari bilan 
ta’minlashni nafaqat tubdan o‘zgartirish, balki sug‘oriladigan sabzavotchilik 
qoidalariga qat’iy amal qilishda talabchanlikni oshirish, ularni qo‘llash 
madaniyatini yuksaltirish lozimligiga jiddiy e’tibor qaratilgan. 1996 yilning 7 
avgustida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “Qishloq xo‘jaligi 
ishlab chiqarishda bog‘dorchilik va sabzavotchilikka xizmat ko‘rsatishni 
takomillashtirishni chora-tadbirlar” to‘g‘risidagi qaror ham sug‘oriladigan yerlarda 
qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori va sifatli hosil yetishtirishda o‘g‘it tuproq va 
o‘simlik biologik xususiyatlari o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganadigan fandir. 
Sabzavotchilika sabzavot ekinlari biologiyasi ko‘paytirish va yetishtirish 
texnologiyasini o‘rganadi.(Yunusov 2008, S.B.Bo’riyev va boshqalar 2002) 
Fanning asosiy maqsadi o‘g‘itlarning xususiyati va tuproq bilan o‘zaro 
ta’sirini hisobga olgan holda o‘simliklarning oziqlanishi uchun qulay sharoit 
yaratish hamda muayyan tuproq-iqlim sharoitlari uchun o‘g‘it qo‘llashning eng 
samarali me’yor usul muddatlarini belgilash va sabzavot ekinlarini zamonaviy 
usulda parvarish qilishdan iborat. 
O‘simlikni oziqlanish jarayonida moddalar almashunuvi va tuproqdagi oziq 
moddalar almashunivi dinamikasini o‘rganish, hosil miqdori mahsulot sifatini va 
tuproq unumdorligini tashkil etish fanning asosiy vazifasi qatoriga kiradi. 
Sug‘oriladigan yerlarda sabzovot ekinlari yuzaga keladigandan buyon o‘tgan 
bir yarim asrdan ko‘proq davr ichida uning oldida turgan vazifalar yanada 
oydinlashdi. 
Sabzavotchilik nazariyasi va amaliyot fan va ishlab chiqarishning uzviylikda 
yuzaga keladi va rivojlanadi. U tabiiy fanlar sarasiga aniqrog‘i biologiya va 
qishloq xo‘jalik fanlar guruhiga kiradi, ular bilan uzviy bog‘liq. Sabzavotchilik 
fani dehqonchilikning hayotiy zarur talablari asosida paydo bo‘ladi. Sabzavotchilik 
insoniyat tarixida eng qadimiy ishlab chiqarish soxasi bo‘lib, qadimdan tuproq 
unumdorligini oshirish uchun turli vositalarini qo‘llanilgan. Masalan, qadimga 

---

32 
rimliklar tuproqqa go‘ngdan tashqari, kul, gips, ohak va mineral kabi moddalarni 
ham kiritish lozimligini bilganlar va sabzavot ekinlaridan sifatli hosil olganlar. 
Yana bir usul shundan iboratki, lyupinni gullash davrida o‘rib, tuproq bilan 
almashtirish izidan ekiladigan sabzavot ekinini hosildorligini oshirish ehtiyojidan 
ortib qolgan baliq maxsulotlarini suyaklarini maydalab tuproqqa kiritish 
makkajo‘xori hosiliga ijobiy ta’sir ko‘rsatishni aniqlangan. Shuni alohida qayt 
etish lozimki, sabzavotchilik fanining o‘qitilishi samarali tashkil qilish uchun 
sabzavot ekinlari biologik xususiyatlarini yaxshi o‘rganish talab etadi. 
Shuningdek keltirilgan qisqacha adabiyotlar tahlilidan shu ma’lum 
bo’ladiki, meva va sabzavotlarni qayta ishlash va dastlabki ishlov berish 
texnologiyasini kasb-hunar kollejlarida o’qitishda interfaol usullardan,
savollardan va boshqa pedagogik omillarni qo’llash maqsadga muvofiq 
bo’ladi.