Universiteti a. A. Pulatov voleybol nazariyasi va

10-rasm.
Selektsion-bashoratlash funksiyasining tasnifiy andozasi 
 
2.10. O‘qituvchi-trenerning kasbiy-pedagogik faoliyatini 
nazorat qilish shakllari 
Trenerni o‘z kasbiga munosibligi va uning kasbiy-pedagogik tayyor-garligini 
attestatsion nazorat asosida baholab borish, mavjud nazariy bilim, amaliy 
ko‘nikma-malakani 
va 
boshqa 
funksional 
qobiliyatlarini 
yanada 
jadal 
shakllantirishga turtki beradi. Bu borada trener faoliyatini nazorat qilish va 
baholashning ichki monitoring usuli muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan 
nazoratning shu usuli, bir tomondan mavjud kamchiliklarni aniqlashga yordam 
beradi va ularni o‘z vaqtida bartaraf etish imkoniyatini yaratadai, ikkinchi 

---

40 
tomondan, kasbiy-pedagogik tayyorgarlikni individual tartibda va hamkasblar 
yordamida yanada shakllantirish yo‘llarini ochib beradi. Ma’muriyat va idora-viy-
davlat organlari tomonidan o‘tkaziladigan attestatsion nazorat davomida trenerning 
kasbiy-pedagogik faoliyati turli uslub va shakllarda tashkil etiladi: monitoring, 
suhbat, ekspress-so‘rov, so‘rovnoma, nazariy bilim, amaliy ko‘nik-ma va 
malakalar darajasini ekspert usulda test sinovlari asosida baholash. 
Ma’lumki, trenerning kasbiy-pedagogik faoliyati – bu harakat (faoliyat) va 
harakatlar majmuasini aks ettiruvchi ko‘p komponentli va serqirra jarayondir. 
Ushbu jarayon turli o‘quv-mashg‘ulot, o‘quv-uslubiy, ma’naviy-tarbiyaviy, ilmiy-
tadqiqot va ijtimoiy vazifalarni hal etishga qaratiladi. 
Pedagogik jarayonda trener va sportchi faoliyati, ta’lim (o‘rgatish) va tarbiya, 
yuklamalarni rejalashtirish va ularni qo‘llash, trener va sportchining shaxsiyati, 
jamoaning tayyorgarlik darajasi va uni musobaqada ishtirok etish natijasi kabi 
omillar “xizmat” ko‘rsatadi. Shunday ekan, trener sport jamoasida yagona, 
boshqaruvchi subyekt sifatida qayd etilgan barcha masalalarni o‘z nazarida tutishi, 
xotirasida saqlashi, o‘rganishi, nazorat qilishi, kerak bo‘lganda jarayonga 
o‘zgartirish yoki qo‘shimchalar kiritishi lozim bo‘ladi.
E.A. Seytxalilov (2000), Ye.R. Yuzlinayeva (2012)larning ta’kidlashicha, 
sport maktablarida olib boriladigan pedagogik jarayonni bir martalab attestatsion 
nazoratdan o‘tkazish va monitoring nazorat o‘rtasida mavjud muhim farqlaridan 
biri shuki, monitoring – jarayonda kechadigan holatlar dinamikasi, kamchiliklar 
mohiyati va o‘zgarishlar sur’atini izchillik tartibida, to‘la-to‘kis kuzatish imko-
niyatini yaratadi, qaysi jarayonlar qanday yo‘nalishda o‘zgarayotganini aniq-lashga 
yordam beradi, salbiy va ijobiy holatlarni kuzatish, kamchiliklarni o‘z vaqtida 
bartaraf etish chorasini qo‘llashga zamin yaratadi. 
Trenerning kasbiy-pedagogik kompetentligini baholashga mo‘ljallangan eng 
demokratik nazorat uslubi – bu oshkorana suhbatdir. Albatta, trenerning 
tayyorgarlik darajasini aniqlashga qaratilgan har bir suhbat oldindan ishlab 
chiqilgan dastur asosida o‘tkazilishi lozim. Ushbu dasturda suhbatning maqsadi, 
vazifalari, rejalashtirilgan mavzular mazmuni mujassam bo‘lmog‘i darkor. 

---

41 
Suhbatning maqsadi kamchiliklar yoki muammolarni qidirib topishga qaratilishi 
kerak emas, balki tajribani o‘rganish, salbiy holatlarga barham berish va ijobiy 
g‘oyalar hamda amallarni namuna sifatida o‘zga trenerlar faoliyatiga joriy etish 
bilan bog‘liq bo‘lishi zarur. Bu borada individual yoki jamoa bilan o‘tkazi-ladigan 
suhbatning munozara, muloqot, muhokama, qiyosiy tahlil va tortishuv (diskussiya) 
usullarini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. 
Trenerning kasbiy-pedagogik tayyorgarligini o‘rganishda ekspress-so‘rov 
uslubidan foydalanish uni qaysi yosh va malakaga mansub guruh yoki jamoaga 
rahbarlik qilishiga qarab oldindan tuzilgan savollar dasturi asosida amalga 
oshiriladi. Ushbu uslub belgilangan savollarga tezkor javob olish va kasbiy-
pedagogik faoliyatning muayyan yo‘nalishi bo‘yicha trenerda shakllangan bilim-
tasavvur hamda fikr-mulohazalarni o‘rganishga qaratilgan. 
So‘rovnoma trenerning kasbiy tayyorgarligini o‘rganish va baholashga 
mo‘ljallangan eng keng tarqalgan uslub sifatida tan olinadi. Mazkur uslub 
yordamida obyektiv va asl natijalarga erishish imkoniyati savollarning qisqa va 
aniq tuzilishi, ularning mantiqiy ma’nosi va o‘zaro uzviylik tartibida joylash-
ganligi hamda mutanosib mazmunda ishlab chiqilganligiga bog‘liqdir. 
So‘rovnoma uslubidan foydalanishda o‘zgalar bilan maslahatlashish qat’iyan 
man qilinishi, javoblarni xolisona belgilanishi, respondent trener yoki trenerlar 
ismi-sharifi oshkor qilinmasligini ta’minlanishi muhim ahamiyatga molikdir. 
Savollarga berilgan javoblar “ha” yoki “yo‘q”, “bilaman” va “bilmay-man”, 
“to‘g‘ri” yoki “noto‘g‘ri” yoki boshqa shunga o‘xshash biryoqlama fikr-ma’noni 
anglatuvchi belgilardan iborat bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.
Trenerlarning amaliy faoliyatini o‘rganish, tashxis qo‘yish yoki attesta-
tsiyadan o‘tkazishda ko‘pincha ularning amaliy ko‘nikmalari va malakalari ekspert 
usul asosida baholanadi. Ushbu uslub ochiq yoki yopiq (maxfiy) shaklda 
qo‘llanilishi mumkin. Ochiq ekspert usuli asosida baholash quyidagicha tashkil 
etiladi: dastlab 3, 5 yoki 7 nafar yetakchi mutaxassislar tarkibida ekspert 
komissiyasi tuziladi va tartibga muvofiq tasdiqlanadi; oldindan tabaqalash-tirilgan 
baholash reyting-ballarining maksimal miqdori belgilanadi; masalan, maksimal 

---

42 
ball – 10: tabaqalashtirish – 5-6 ball – “qoniqarli”; 7-8 ball – “yaxshi”; 9-10 ball – 
“a’lo”. Har bir ekspert o‘z ballini e’lon qiladi (yoki monitorda ko‘rsatadi); keyin 
barcha to‘plangan ballar qo‘shiladi; qo‘shilgan ballar yig‘indisi ekspertlar soniga 
bo‘linadi; hosil bo‘lgan ball miqdori (masalan, 7,5 ball) trener tomonidan 
namoyish etilgan amaliy harakat (o‘yin usuli texnikasi yoki taktikasi) sifatiga 
qo‘yilgan bahoni anglatadi. 
Ekspert usul asosida baholashning yopiq (maxfiy) shakli sport amaliyotida 
kamdan-kam qo‘llaniladi. 
Trenerning nazariy tayyorgarlik darajasini aniqlash (baholash) uchun maxsus 
test savollari variantlari ishlab chiqiladi va ulardan foydalaniladi. 
Qo‘llaniladigan test savollarining hajmi (soni) trenerning toifasi, uning 
funksional vazifalari, guruh yoki jamoaning tayyorgarlik dasturi va mazmuni bilan 
belgilanadi (BO‘SM, BO‘OZSM, OSMM, terma jamoa). 
Savollarning murakkablik darajasi esa trenerning qanday shtat lavozimida 
faoliyat ko‘rsatishiga asoslanadi (bosh trener, katta trener, trener, trener-o‘qituvchi, 
trener-metodist). 
Trenerlarning kasbiy-pedagogik tayyorgarlik darajasini baholashda eng 
obyektiv uslublardan biri – dasturlashtirilgan kompyuter vositasidir. Mazkur uslub 
quyidagi tartibda qo‘llaniladi: dastlab mutaxassislar dasturlashtirilgan tartibda 
ishlab chiqilgan savollar tizimiga to‘g‘ri va muqobil javoblarni qog‘oz variantda 
tayyorlaydi; keyin ular kompyuter xotirasiga kiritiladi. Kompyuterda savollar 
ketma-ketligini o‘zgartirish, savollar variantlarini almashtirish imko-niyatlari 
ko‘zda tutiladi. Savollarning mantiqiy ma’nosi saqlanib, nomlanishi o‘zgartirilishi 
mumkin. 
Trenerning nazariy tayyorgarligi va amaliy malakalarini baholashga 
mo‘ljallangan test topshiriqlari hamda test mashqlarini tanlashda shunday 
prinsipga asoslanish lozimki, ularning natijalari kasbiy-pedagogik tayyorgarligi 
haqida obyektiv tasavvur hosil qilishiga imkon bersin. 
Trenerning kasbiy-pedagogik faoliyatining turli qirralarini tadqiqot ostiga 
olgan va ularning ichki hamda tashqi mohiyatini ochib bergan mualliflar fikr-

---

43 
mulohazalarini umumlashtirish va taqqoslash asosida ta’kidlash mumkinki, aynan 
har tomonlama yuksak kasbiy-pedagogik tayyorgarlikka ega bo‘lgan trener 
iste’dodli va raqobatbardosh sportchilarni tarbiyalay olishi mumkin. 
Yodda tutish muhimki, trenerlar kasbiy-pedagogik tayyorgarlik salohiyatini 
baholashda eng asosiy mezon – bu musobaqa natijasidir. Shuning uchun ham 
trenerning kasbiy-pedagogik faoliyatini o‘rganishda, nazorat shakllari va turlari 
asosida baholashda jamoani musobaqalarda erishgan natijalari birinchi navbatda 
e’tiborga olinishi lozim.