O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent temir yo'l muhandislari instituti Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti amirov s

Reaktiv quvvatni o'lchash 
3.24-rasm, a da uch fazali simmetrik zanjir reaktiv quvvatini vattmetr 
yordamida o'lchash sxemasi keltirilgan. Vattmetrlar ko'rsatkichi 
BC
U
va
A
I
vektorlarning skalyar ko'paytmasi bilan aniqlanadi, ya'ni: 


.
sin
)
90
cos(
cos


A
BC
A
BC
A
BC
A
BC
W
I
U
I
U
I
U
I
U
P







BC
U
va
A
I
vektorlar orasidagi faza siljish burchagi 3.24- rasm, b dagi 
vektor diagrammadan aniqlanadi. 
3.24-rasm 
Zanjirning reaktiv quvvati: 
W
A
BC
P
I
U
Q
3
sin
3



. 

---

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI 
139 
Ma’ruza №25 
Aylanuvchan magnit maydoni 
Pulsatsiyalanuvchi magnit maydoni 
Uch fazali toklar sistemasining asosiy xususiyatlaridan biri- o'zgaruvchan tok 
elektr motorlarining ishlash prinsipining asosi bo'lgan aylanuvchan magnit 
maydonini hosil qilishdir. Aylanuvchan magnit maydonini o'rganishga kirishishdan 
avval bitta g'altak atrofida hosil bo'ladigan 
magnit maydoni xususiyatlarini o'rganamiz. 
Elektr mashina stator pazlariga chulg'am 
joylashtirilgan bo'lib, undan yo'nalishi 3.25-
rasmda ko'rsatilgan tok o'tayotgan bo'lsin. 
Hosil 
bo'lgan 
magnit 
maydonining 
induksiyasi tok kattaligiga va chulg'amdagi 
o'ramlar soniga to'g'ri proporsional bo'ladi. 
AB 
liniya 
3.25-rasm bo'ylab 
induksiyaning qiymati 
maksimal, 
CD
liniya bo'ylab esa minimal 
bo'ladi. 
Halqasimon havo oralig'ida magnit maydoni induksiyasining taqsimlanishi
burchak funksiyasi hisoblanadi. Masalan, 
AB
kesimda induksiyaning taqsimlanish 
qonuniyati zinapoyasimon ko'rinishga ega bo'ladi (3.26-rasm). Induksiyaning 
asosiy garmonikasi

cos
0


B
B
ko'rinishida bo'ladi. Induksiya o'zgarishining
bunday shakli chulg'amdagi tok o'zgarmas bo'lganida hosil bo'ladi. 
a) b) 
3.26-rasm 
Agar chulg'amdan sinusoidal tok o'tkazilsa, u holda uning atrofida sinusoidal 
qonuniyat bilan o'zgaruvchi magnit maydoni hosil bo'ladi. 
t
B
B
m

cos
0

bo'lganda 



cos
cos
cos
0
t
B
B
B
m


bo'ladi. Bu tenglikdan ko'rinib 
turibdiki, induksiya vaqt bo'yicha ham fazada ham sinusoidal qonun bilan o'zgaradi 
(3.26-rasm, b). Vaqtning istalgan paytida
0
0
360
,
180
,
0


nuqtalarda 

---

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI 
140 
m
B
B

, 
0
0
270
,
90


nuqtalarda esa
0

B
bo'ladi. Magnit maydoni 
induksiyasi maksimal bo'lgan yo'nalish magnit maydonining o'q chizig'i deb 
ataladi. Bu o'q g'altak o'q chizig'i bilan mos tushadi (3.25-rasmda 
AB
chiziq). 
Qiymati vaqt bo'yicha o'zgaradigan, lekin fazoda o'zgarmaydigan maydon pul 
satsiyalanuvchi maydon deb ataladi. Bunday maydonda induksiyaning maksimal 
qiymati har doim bir chiziqda bo'ladi. 
Shunday qilib, bitta chulg'am yordamida faqat pul satsiyalanuvchi maydon 
hosil qilish mumkin. Agar elektr mashina statorida uchta chulg'am joylashtirib, 
ular uch fazali toklar sistemasidan ta'minlansa, u holda uchta pul satsiyalanuvchi 
maydonning ustma-ustlanishi natijasida aylanuvchan maydon hosil bo'ladi. Endi 
ana shu maydon xususiyatlarini ko'rib chiqamiz.