Tibbiyot instituti talabalari uchun

Dog’larda spermani turlarga aloqadorligini aniqlash.
Sperma borligini 
isbotlashda uning turlarga aloqadorligini morfologik tekshirish orqali maxsus 
aniqlashni zarurligi yo’q, chunki bunda bir vaqtning o’zida spermatozoidni shakli 
va o’lchamiga qarab uni odamga aloqadorligini aniqlaniladi. Agar sperma borligini 
boshqa yo’l bilan isbotlansa, bunda, albatta, uning turlarga mansubligi 
pretsipitatsiya reaktsiyasining bosh varianti bilan topiladi.
Dog’da spermani guruhlarga aloqadorligini aniqlash.
Bunday holat 
584

---

dog’da sperma borligini tekshirishni barcha hollarida amalga oshiriladi.
Buning uchun dog’da qon borligini tekshirishdagi singari absorbtsiya 
reaktsiyasining xuddi shunday o’zgartirilgan shaklidan foydalaniladi.
1924 yili spermada A va V guruhli antigeni topilgan bo’lib, keyinchalik N 
antigeni ham borligi ma’lum bo’ldi. Bundan tashqari, AVN antigeni so’lak, burun 
shilimshig’i, qin va bachadon ajralmalari, siydik, sut, o’t, ter va odam tanasidagi 
boshqa suyuqliklarda ham borligi isbotlangan. Keyinchalik qon guruhi har xil 
bo’lgan ayrim kishilarning ajralmalarida agglyutinogenlar bo’lmasligi haqidagi 
ma’lumotlar paydo bo’ldi. Bunday kishilarni «ajratmovchilar» qatoriga kiritildi. 
Deyarli 70-80-foiz kishilar «ajratuvchilar» hisoblanadi. Ancha oxirgi tekshirishlar 
bu kishilarni ikkala guruhi orasida keskin farqni chegaralab bo’lmaydi, chunki 
ko’pgina «ajralmovchilar» ni ajralmalarida ham kuchsiz antigenlar borligi ma’lum 
bo’ldi va bularni absorbtsiyani miqdoriy reaktsiyasining odatdagi variantiga 
qaraganda ancha sezuvchan usullar bilan aniqlash mumkin.
Spermani aniq bir kishidan hosil bo’lish mumkinligi yoki mumkin emasligi 
to’g’risidagi masalani echishda uning guruhini aniqlashdan tashqari «ajratuvchi» 
yoki «ajratmovchiligi» ni topish muhim ahamiyatga egadir. Buning uchun uning 
so’lagi olinib, marlida quritiladi va keyin absorbtsiya miqdoriy reaktsiyasi orqali 
unda agglyutinogenlar aniqlaniladi. So’lak nusxasida odam agglyutinogenlari 
ajratilganda uni «ajratuvchi» kategoriyasiga kiritiladi. Nisbiy natija kuzatilganda 
bunday odamni «ajratmovchilar» guruhiga kiritishdan oldin, albatta, sperma 
nusxasi tekshirilishi zarur. Bu spermada so’lakka qaraganda agglyutinogenlar 
kuchli ko’rinishi bilan asoslanadi.
«Ajratuvchilik» kategoriyasi ayrim hollarda qonni tekshirishda Lyuis 
sistemasi antigenlari orqali ham aniqlanilishi mumkin. Ma’lumki, Le guruhli 
kishilar (a- b+) «ajratuvchilar», Le (a+ b-) lari «ajratmovchilar» hisoblanadi. Le (a- 
b-) guruhda «ajratuvchilik» kategoriyasi aniqlanilmasdan qoladi. «Ajratuvchilik» 
ni aniqlashning bu usulidan murdani kesib ko’rishda foydalanilishi mumkin. 
Keyingi holatda AVO sistema antigenlarini o’t va siydikda T.M.Masis (1971) 
usulida aniqlash maqsadida foydalanish mumkin.
585

---

Oxirgi yillarda AVN antigenlarini qon dog’ida topishda absorbtsiya-
elyutsiya reaktsiyasi qo’llanila boshladi. Bu usul dog’ uncha katta bo’lmaganda 
tekshirishga imkon yaratadi hamda antigenlarni «ajratuvchilar» dagina emas, balki 
«ajratmovchilar» da ham aniqlash mumkinligini ko’rsatadi. Biroq aniqlanilishicha, 
bu reaktsiya ko’pincha soxta nisbiy natija beradi, ya’ni antigen-antitelaning 
mustahkam ajralmaydigan kompleks hosil qilishi tufayli «ajratuvchilar» ni kuchli 
antigenlari kuzatilmaydi. Bundan tashqari, bu reaktsiya «ajratuvchilik» 
kategoriyasini «ajratmovchi» lardan spermani kelib chiqishi mumkinligini inkor 
qilishda foydalanish imkoniyatini bermaydi.
Amaliy faoliyatda har ikkala reaktsiyani aniq reja bo’yicha amalga oshirish 
maqsadga muvofiqdir (Galtseva E.E., Charniy V.Sh., 1981).
Dog’da antigenlar avvalo material juda kam bo’lsa ham (dog’da 1-2 ipcha 
bo’lganda ham) absorbtsiyani miqdoriy reaktsiyasi orqali tekshiriladi. Bunda 
kuchli antigenlar topilishi mumkin. Agar ular aniqlangan taqdirda shu bilan 
tugallanadi, biroq qaysidir antigen topilmagan taqdirda xuddi shu ob’ektda kuchsiz 
antigenlarni kuzatish uchun absorbtsiya-elyutsiya reaktsiyasi o’tkaziladi. Bunday 
sxema spermani kam izlarini tekshirish imkoniyatini beradi. Shuningdek, soxta-
nisbiy natijalar xavfini oldini olish imkoniyatini yaratadi va topilgan antigenni 
kuchi haqida ekspertni muhokamasida muhim o’rin egallaydi.
Barcha hollarda aniq shaxsdan spermani kelib chiqishi mumkinligi yoki 
mumkin emasligi haqidagi xulosalar so’lak nusxasi (ba’zan sperma) ni guruhlarga 
aloqadorligini tekshirish natijalarini solishtirish asosida ashyoviy dalillarda sperma 
izlarini aloqador shaxslar uchun xosligini bilish asosida tuziladi. Bunda sperma 
dog’larida qon va qin ajralmalari borligiga ham ahamiyat beriladi.