O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

Integratsiya amalga oshirilishi lozim boHgan fanlar
1. Patologik anatomiya.
2. U m um iy jarrohlik.
3. Bolalar va ichki kasalliklar propedevtikasi.
11-MASHGVLOT
MAVZU:
Isitma
M a sh g ‘ulo t m aqsadi. Talaba quyidagilami bilishi kerak:
1) 
is itm a riv o jla n is h i s a b a b la ri va m e x a n iz m la ri, isitm a
riv o jla n is h in in g h ar x il b o s q ic h la rid a te rm o re g u la ts iy a , m odda

---

almashinuvi va fiziologik funksiyalam ing o ‘zgarishlari;
2) kalam ushda eksperim entda pirogenal yuborib isitm a reaksiyasi 
n u sx a sin i c h a q iris h v a e le k tro te rm o m e trik o ‘lc h o v y o rd a m id a
term oregulatsiya holatini o'rganish;
3) harorat egri chiziqlarini tuza bilish va ularga asoslanib harorat 
reaksiyasi turlarini aniqlash;
4) 
isitm a n in g o rg a n iz m u ch u n b io lo g ik m o h iy a ti ( h im o y a -
moslashish ahamiyati va mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlar)ni bilish.
Asosiy o‘quv savollari
1. Isitma tushunchasi ta ’riji va umumiy tavsiji.
2. Isitma etiologiyasi: infeksion va noinfeksion isitma.
3. Pirogen moddalar, ularning turlari, hosil bo 'lish manbai va kimyoviy
tabiati.
4. Pirogenlarning ta 'sir qilish mexanizmlari to ‘g 'risida hozirgi zamon
tushunchalari.
5. Isitma bosqichlari, uning har xil bosqichlarida termoregulatsiyaning qayta
qurilishi.
6. Isitmada modda almashinuvi va fiziologik junksiyalaming о ‘zgarishlari.
7. 
Isitma reaksiyasining biologik ahamiyati. Piroterapiya.
8. Isitmaning ortiqcha qizishdan farqi.
9. Ilk yoshlik davrida isitma reaksiyasining xususiyatlari.
A n n o ta tsiy a
Isitm a
(lotin cha «febris», y unoncha « pyrexia») tip ik patologik 
jarayon b o ‘lib, term oregulatsiyaning qayta qurilishi va haroratning 
k o ‘ta rilish i bilan tav sifla n ad i. P. N. V eselkin isitm an i issiq q o n li 
hayvonlarda evolutsiya davomida pirogen m oddalar ta ’sirida yuzaga 
kelgan nospetsifik tipli reaksiya sifatida ta ’riflaydi; uning m ohiyati 
issiqlik almashinuvining vaqtinchalik yangi, yuqoriroq darajada qayta 
qurilishidan iborat. Isitm aning etiologiyasi - pirogen, y a ’ni issiqlik 
ko'taruvchi («pyros» - «issiqlik», «geno» - «chaqiram an») m oddalar 
hisoblanadi. Isitma reaksiyasini chaqiruvchi pirogen agentlarga, y a’ni 
om illarga m ikrob va viruslar, ularning parchalanish m ahsulotlari va 
organizmda fagotsitoz yoki pinotsitoz obyekti bo‘lib qolgan moddalar, 
to ‘qim a sh ik astlan ish i va y a llig ‘lanishini ch aqiruvchi h a r qanday 
m oddalar kiradi. Pirogen moddalar - bu termoregulatsiya tuzilmalarini 
sp e tsifik q o ‘z g ‘atuvchi yuqori m olek u tali (lip o p o -lis a x a rid la r va 
oqsillar) birikmalardir. Pirogenlar guruhlari: ekzogen yoki birlamchi

---

(ta’sir qilish mexanizmi bo‘yicha) va endogen yoki ikkilamchi bo‘ladi. 
E kzo piro gen larg a m ik ro o rg an izm lar h a y o t-fao liy a ti m ahsulotlari, 
u la rn in g ekzo - va e n d o to k sin la ri kiradi. G ram m anfiy b ak teriya 
endotoksini tarkibida uch tarkibiy qism borligi k o ‘rsatilgan; mikrob 
hujayra yuzasi bilan bog‘liq О fraksiya, hujayra yadrosi bilan bog‘liq 
К fraksiya va lipoid A deb nomlanuvchi fraksiya (termostabil, oqsildan 
to z a la n g a n fra k siy a ). F a q a t lip o id A pirog en x u s u s iy a tli m odda 
tashuvchi ekanligi tasdiqlangan (Zayko N.N.,1990).
K im yoviy tarkibi b o ‘yicha ekzopirogenlar lipopolisaxaridlardir, 
ammo ayrim mikroblaming (sil mikobakteriyasi, 1 tipli pnevmokokklar) 
term o lab il oqsil fra k siy a lari ham pirogen faollikka ega. K o ‘pgina 
g ra m m a n fiy m ik ro b la rd a n e k sp e rim e n ta l va k lin ik a m a liy o td a
q o ‘llaniladigan oqsildan tozalangan standartlangan yuqori faollikga 
ega p iro g e n p re p a ra tla r (m asalan , p iro g en al) o lin a bo sh lad i. Bu 
preparatlar odatda bakterial pirogenlar deyiladi.
Hozirgi zamon tushunchasiga binoan ekzopirogenlar o ‘z ta’sirini 
org an izm g a e n d o p iro g e n la r h o sil b o ‘Iishi orqali am alga oshiradi 
(Ovsyannikov V. G., 1987). Endopirogenlar oqsil tabiatli modda bo‘lib, 
ular hosil b o ‘lishining asosiy m anbai qon leykotsitlari hisoblanadi. 
Leykotsitlarda pirogenlar tayyor holda bo‘lmaydi, ular leykotsitlaming 
hayot-faoliyati jarayonida ishlab chiqariladi. Ekzopirogenlar ta’sirida 
oldin ley k o tsitlar m etab o lizm i o ‘zgaradi. U larda an aerob glikoliz 
k u c h a y ad i, n a tija d a p iro g e n fao llik k a ega b o ‘lgan yangi oqsillar 
sintezlanadi. Bu davr 1-2 soat davom etadi. Keyin pirogen ajralishi 
boshlanadi (granulotsitlardan 16-18 soatdan keyin, monotsitlardan 35 
soatdan keyin). Buzilgan, parchalangan leykotsitlar endogen pirogen 
ajratish xususiyatini y o ‘qotadi.
Etiologiyasi bo‘yicha infeksion va noinfeksion isitma farq qilinadi. 
In feksion - m ikroorganizm lar tomonidan (bakteriyalar, viruslar, oddiy 
hayvonlar, zam burug‘lar) chaqiriladi va pnevmoniya, gripp, bezgak 
v a h.k. kasalliklam in g o 'z ig a xos belgisi hisoblanadi. N oinfeksion 
isitma qon quyilganda, kuyishda va ayrim dori moddalari yuborganda 
rivojlanadi. Shuningdek noinfeksion isitmaga:
- to ‘qimaning mexanik, kim yoviy yoki fizik lokal shikastlanishi, 
u n d a qo n a y la n is h in in g b u z ilis h i b ilan b o g ‘liq b o ‘lg a n a se p tik
y allig ‘lanishda rivojlanadigan isitmali reaksiyalar. Bunday holatlarda 
isitmaning rivojlanishi yallig'lanish o ‘chog‘iga leykotsitlar emigratsiyasi 
bilan aniqlanadi. L eyk otsitlar faollashadi va pirogen ishlab chiqara 
boshlaydi. Shunday qilib, etiologiyasi har xil boMishidan q a t’i nazar

---

noinfeksion isitma patogenetik mexanizmi infeksion yallig'lanishdagi 
isitma rivojlanish mexanizmi bilan bir xil;
- m ark a ziy a sa b tiz im i fu n k sio n a l b u z ilis h la ri a so sid a
(te rm o n e v ro z la r 
deb 
n o m la n u v c h i 
isitm a ) 
y o k i 
um um an 
asabiylashishda - ruhiy kasallarda haroratning k o ‘tarilishi, sog‘lom 
o d a m la rd a : q o 'z g 'a lu v c h a n a y o lla rd a , b o la la rd a , n o tiq la rd a , 
aktyorlarda, imtihon sessiyasi davrida talabalarda va kuchli hissiyot 
natijasida (hissiy isitm a) boshqalarda;
- immun, immunpatologik jarayonlar va allergik reaksiyalar bilan 
bog‘liq (ular asosida endogen leykotsitar pirogen hosil bo'lishi yotadi) 
isitma reaksiyalari;
- jism oniy ishda rivojlanadigan isitma reaksiyalari;
- gormonal buzilishlarda rivojlanadigan isitma reaksiyalari kiradi.
Pirogen xususiyatlarga steroid gorm onlar m etabolitlari (pregnan,
etioxolanolon va b.) ham ega. Etioxolanolon in vitro leykotsitar pirogen 
ishlab chiqarilishini stimullashi ko'rsatilgan.