Ma’mur qahhorov

Milliy qadriyatlar
– millat tarixi, mavjudligi va taqdiri uchun hayotiy 
ahamiyatga ega qadriyatlardir. Millat yashar ekan, milliy qadriyat 
ham bo‘ladi. Millat ravnaqi – milliy qadriyatlar ravnaqi, milliy tanazzul 
– milliy qadriyatlar tanazzuli. Milliy qadriyatlarda ushbu millatning 
ongi, hayot tarzi, ma’naviy va moddiy faoliyati gavdalanadi. 
Umuminsoniy va milliy qadriyatlar umumiylik va juz’iylik sifatida biri-
ikkinchisini taqozo etadi, biri ikkinchisidan ayri holda yashay olmaydi. 
Umuminsoniylik – bu shunday ummonki, unga milliylik daryo va 
irmoqlari muntazam toza obi – hayot eltib, qurib qolishidan saqlaydi. 
O‘z navbatida, milliy qadriyatlar umuminsoniy qadriyatlarning 
hayotbaxsh zaminida ildiz otmasa, undan oziqlanmasa, ular ham 
xalokatga maxkum. 
O‘zbekona milliy qadriyatlarimiz ildizlari qariyb uch ming yillik tarix 
qa’riga borib taqaladi. Ajdodlarimiz muqaddas deb bilgan 

---

qadriyatlar ilk yozma matni eramizdan oldingi birinchi ming yillikda 
dunyo ko‘rgan «Avesto»da jamlangan. Er, suv, olov va ko’k tangrilari 
ustidan quyosh bosh ilox, u o‘zga tangrilarga nom bergan, 
vazifalarini tayinlagan, payg‘ambar Zardusht orqali o‘z kalomini 
odamlarga ham etkazgan. Osoyishtalik, falokat, ma’murchilik, 
urushlar-barcha–barchasi Oliy iangri marhamatidan yoki qaxridan. 
Qadim Turonzaminda milliy qadriyatlar nafaqat zardushtiylik, balki 
boshqa diniy va falsafiy ta’limotlar, chunonchi, islomning, tasavvuf 
falsafasining kuchli ta’sirida shakllangan. Markaziy Osiyo xatto 
buddaviylik dini ta’siridan ham bebahra qolmagan. Bu erda vujudga 
kelgan diniy oqimlar vaqti kelib qo‘shni mamlakatlarga ham 
tarqalgan. Butun sharq olami extirom bilan tilga oladigan ko‘plab 
sufiy ustozlar (A.Navoiy «Nasoyim-ul muhabbat» asarida tasavvuf 
ahllari bo‘lmish 770 avliyo haqida ma’lumot beradi) ning ham tag 
zoti shu o‘lkadan ekanligi e’tiborga molik. 
Milliy – madaniy qadriyatlarimiz tarkib topishida islomning 
mukaddas kitobi – Qur’oni Karim bilan bir qatorda Muhammad 
paygambarning so‘zlari va ko‘rsatmalarini o‘zida majussam etgan 
hadislar aloxida o‘rin tutadi. Hadislarda dunyoviy qadriyatlarga ham 
keng o‘rin berilgan. Ushbu axloqu-odob qomusini yaratishda 
vatandosh allomalarning xizmati benihoya ulug bo‘lganligi ham 
iftixorli. Chunonchi, atoqli muxaddis Imom al-Buxoriy (819-870) islomiy 
odam xulqi va tafakkur tarzini belgilab berishda kuchli ta’sirga ega 
besh mingdan ziyod xadisga tartib berib, o‘z faoliyati bilan dini 
islomda butun boshli yangi mazxabga asos solgan. 
Islom va islomiy falsafa inson ma’naviy – ruhiy kamoloti, botiniy 
mukammalligi bilan bog‘liq qadriyatlar rivojiga keng yo‘l ochdi, 
ammo ikkinchi tomondan, ko‘proq duolar bilan band bo‘lib, moddiy 
– iqtisodiy qadriyatlar rivojini ta’minlay olmadi, xatto, ba’zan bu 
qadriyatlar oyog‘iga kishan bo‘ldi: iqtisodiyotda tovar – pul 
munosabatlari islomga moslashtirildi, masalan, sudxo‘rlik man qilindi. 
Bu esa kapital jamg‘arilishi, moliya – kredit, bank tizimlari rivojiga 
to‘siq bo’ldi. Natijada iqtisodiy munosabatlar o‘rta asrlar darajasida 
qolib ketdi. Islomga xos tavdiliya – tekischilik, tenglashtirish tamoyili 
shaxsiy tashabbusni jilovladi. Shariyat me’yor va qoidalari, olloh 
tolmonidan berilgan deya uqtirilgani sababli, ming yil davomida 
deyarli o‘zgarishsiz saqlanib qoldi. Shular oqibatida jamiyatda 
turg’unlikka, an’anaviylikka moyillik kuchaydi, islom sharqi kapitalistik 
iqtisodiy munosabatlar tulqinida ilgarilab ketgan garbdan sezilarli 
orqada qoldi. Xususan, XVI asrga kelib Markaziy Osiyo xalqlarining 
iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy xayotida parokandalik sodir bo’ldi. Feodal 
tarqoq va ko‘p sonli xokimiyat da’vogarlari o‘rtasidagi muttasil 

---

urushlar temuriylar qudratini susaytirdi, bu davrda nafaqat iqtisodiy 
qadriyatlar, shu bilan birga mintaqa ilm – fani, falsafasi, umuman 
ma’naviy qadriyatlari ham quvginga uchradi, ular urnini xurofot va 
bid’at egalladi. XVII – XIX asrlar ham shu jixatdan mintaqamizdagi 
tarqoqlik va parokandalikka deyarli barham bera olmadi, kapitalizm 
an’anaviy, konservativ jamiyatga aylangan Markaziy Osiyoni 
«chetlab» o‘tdi, u tom ma’nodagi yirik savdo yo‘llari va jahon 
bozoridan chetda qolib ketdi. Bu esa xalqimizning tadbirkorlik, 
uddaburronlik, omilkorlik, iqtisodiy tafakkur kabi qadriyatlari 
sustlashuviga sabab bo’ldi. 
Bugun O‘zbekistonga ob’ektiv zaruriyat tarzida bozor iqtisodiyoti, 
uning beshafqat, ammo odil qonunlari, tamoyili krib keldi. Uning 
ijtimoiy – yangilovchilik moxiyati keng miqiyosdagi xususiy tashabbus 
va tadbirkorlikka, tovar – pul va moliya – kredit munobatlariga 
tayanadi, binobarin, islom dini va falsafasi targib etuvchi mo’minlik, 
kamsuqumlik, muloyimlik, o‘z qalbiy kamolotini ko‘zlash bilangina 
chegaralanish kabi ma’naviy – axloqiy qadriyatlar bilan zamonaviy 
ustuvor iqtisodiy qadriyatlar o‘rtasida ziddiyat mavjudligini payqash 
qiyin emas. 
Demak, milliy va umuminsoniy qadriyatlar mutanosibligi buzilgan 
yoinki ular o‘rtasida muayyan ziddiyatlar yuzaga kelgan chog‘da 
milliy qadriyatlar umuminsoniy mazmun bilan boitiladi, tuldiriladi.
«Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq 
– degan edi 
O‘zbekiston prezidenti I.A.Karimov o‘zining «O`zbekiston XXI asr 
bo‘sag‘asida» nomli asarida, - ajdodlarimizning ko‘p asrlar 
mobaynida yaratib kelgan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va 
madaniy merosini tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi». Millat 
ma’naviyati, aql – itdroki, shuuri, o‘zligi uning ona tili, ana’nalari, 
ruhiyatida jamlangan, shu bois milliy qadriyatlarni tiklash, uning milliy 
xis-tuygularini, g‘urur va iftixorini o‘stirish demakdir. 
Odatiy qadriyatlardan butunlay yangi qadriyatlar tizimiga o‘tish 
xamma vaqt ziddiyatli, u ma’naviy-ruhiy iztiroblar orqali kechishi 
tabiiy. Yangi ijtimoiy qadriyatlar xali tushunarsiz va begona bo‘lgan 
sharoitda ko‘pchilik o‘zi ko‘nikkan shaxsiy qadriyatlar doirasida 
qolishga moyil bo’ladi. Aksariyat empirik zaminga ega bu kundalik 
qadriyatlar ijtimoiy qadriyat va meyorlarga mutanosib bo‘lmasligi 
ham mumkin. Biroq inson o‘zoq vaqt o‘z shaxsiy qadriyatlari olamida 
biqinib yashay olmaydi, shu bois u ertami – kechmi murakkab xayotiy 
vaziyatlarda xam suyanch bo‘la oladigan ijtimoiy qadriyatlarga ega 
bo‘lishi zarur. Yangi demokratik jamiyatda u qadriyatlarni o‘zi tanlab 
olish xuquqiga ega bo‘ladi. Qadriyatlarni tanlab olish erkinligi ham 
shaxs, ham millat darajasida yakkalikdan — umumiylikka va eng 

---

umumiylikka, aniqrog‘i, individual, shaxsiy qadriyatlardan – ijtimoiy 
qadriyatlarga, milliy qadriyatlardan – umumbashariy qadriyatlarga 
tomon yunalgan, ob’ektiv va sub’ektiv omillar bilan bog‘liq 
murakkab jarayondir. 
Sho‘ro davrida asil o‘zbekona qadriyatlarimiz, olamga mashxur 
o‘zbekchilik fazilatlari millatning o‘zi kabi qatag‘on qilingan, 
kamsitilgan, «sotsialistik qadriyatlar» ga qarama – qarshi qo’yilib, 
yuzaki va jo‘n talqin qilingan bo‘lsa, mustaqillik yillarida ularni tiklash, 
bilish va o’rganishga keng yo‘l ochildi. Jahon bugun o‘zbekni 
taniyotgan va tan olayotgan ekan, avvalo milliy qadriyatlarning,
millatni-millat, xalqni-xalq qilib jipslashtiruvchi qudratli omil ekanligini 
yana bir bor tasdiqlaydi. 

---

---