Microsoft Word экология мар матн лотин rtf

5.Tabiat va uning resurslarini muhofaza qilish.Fan va texnika 
taraqqiyoti sharoitlarida texnika ta’sirining quvvati materiallar va 
energiya ishlab chiqarishning o‘sishi tabiiy muhitga insonning turli xil 
tayziqining o‘sishi bilan birga sodir bo‘lishi tufayli insonning hayoti 
uchun xavfli ekologik vaziyatlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. 
Ayni paytda fan va texnikaning yutuqlari tabiatning yangi moddalari va 
kuchlarini jamiyatga xizmat qildirish imkoniyatlarini beradi. Tabiiy 
muhitga maqsadli ta’sir ko‘rsatishning yangi vositalari bilan 
qurollantiradi, 
tabiiy 
muhitni 
sifat 
jihatdan 
yaxshilash 
va 
sog‘lomlashtirish, ekologik xavf-xatarni vujudga kelishini oldindan 
ogohlantirish hamda bartaraf qilish imkoniyatlarini vujudga keltiradi. 
Shu sababli jamiyat oldida nafaqat tabiiy resurslardan katta miqdorda 
foydalanish, balki fan texnika yutuqlaridan foydalangan holda tabiiy 
muhitni himoya qilish bo‘yicha ilmiy asoslangan tadbirlarni muntazam 
va uzluksiz bo‘lishini ta’minlash vazifalari ham turadi. 
Hozirgi sharoitlarda tabiatni muhofaza qilish faoliyati mazmuni va 
shakllarining takomillashib borayotganligi bilan bir qatorda, tabiiy 
resurslarni muhofaza qilishning maqsadlari va ularning amalga oshirish 
metodlari ham aniq belgilanmoqda. Endilikda atrof tabiiy muhit va 

---

36 
uning resurslari sifatini ta’minlashga qaratilgan tadbirlar tizimini 
belgilashga o‘tilmoqda. 
Atrof tabiiy muhit sifatini ta’minlash inson ta’sirida deyarli 
o‘zgarmagan tabiiy ekotizim (geotizim, landshaft)larda tabiatning o‘zi 
tomonidan amalga oshiriladi. Insonning vazifazi esa tabiiy muhitda 
mavjud bo‘lgan dinamik muvozanatni buzmaslikdan iborat bo‘ladi. 
Inson ta’sirida o‘zgargan va uning faoliyati sharoitlarida rivojlanayotgan 
ekotizmlarda atrof tabiiy muhitning sifati jamiyatning iqtisodiy 
manfaatlarini hamda tabiat va insonning ekologik himoyasi talablarini 
mos holda tartibga solib turish yo‘li bilan ta’minlanadi.
Jamiyat va tabiat orasidagi o‘zaro ta’sir jarayonlarini bunday 
tartibga solib turish metodi tabiiy atrof muhit sifatini boshqarish deb 
nom olgan. Bu metodda tabiiy muhit muhofazasining hozirgi 
sharoitalrdagi jamiyatning iqtisodiy va ekologik manfaatlarini optimal 
nisbatlari mavjudligini ifodalaydigan mohiyati namoyon bo‘ladi. 
Bunday optimal nisbat mavjud bo‘lganda insonning moddiy va 
ma’naviy ehtiyojlar iqtisodiyotni yanada rivojlantirish asosida 
qondirilgan holda u yashaydigan sog‘lom, mahsuldor va xilma-xil tabiiy 
muhitni saqlash imkoniyati bo‘ladi.
E.V.Milanova va A.M.Ryabchikov (1986) tabiiy resurslar muhit 
holatini monitoringi bo‘yicha o‘tkaziladigan tadqiqotlarning asosiy 
yo‘nalishlari 
quyidagi 
masalalarni 
qamrab 
olishi 
lozim 
deb 
hisoblaydilar:
1. Moddalarning tabiiy aylanishini (muhitga tushadigan manbalar, 
migratsiya xususiyatlari “kirish” va “chiqish”dagi miqdori) va muhitda 
kimyoviy muvozanatning tuzilishi natijasida ularning o‘zgarishini 
o‘rganish. 
2. Insonning faoliyati natijasida vujudga kelgan (antropogen) 
ekotizmlarda energiya balansining (fransuzcha balans - tarozi) 
o‘zgarishi. Energiyaning umumzaminiy (global) balansi tabiiy muhitda 
energiya almashinuvining dinamikasini (dinamikos – kuchga mansub, 
kuchli) sathlarni hosil qiluvchi bir qator omillar (atmosferaning gaz 
tarkibi, okean va havo oqimlarining tizimi, radiatsiya balansi va 
yuzaning albedo 5 kattaligi) tufayli saqlanib turadi. Energiya aylanishi 
bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar majmuasida atmosfera gaz tarkibi, 
tiniqligi va ifloslanganligining o‘zgarishi (ular atmosferaning singdirish 
va tarqatish qobiliyatiga ta’sir ko‘rchsatishi mumkin), umumzaminiy 
biologik siklda (yunoncha siklos – doira, aylana) energiyaning o‘zgarish 
jarayonlarini 
(energiyaning 
ekotizimlar 
tomonidan 
to‘planishi, 

---

37 
to‘planish tezligi va b.sh.; fizikaviy kimyoviy va biokimyoviy 
reaksiyalar (lotincha re-qarshi, aktio-harakat) tezligi oshishining ayrim 
organizmlar uchun biologik oqibatlarini o‘rganish muhim ahamiyatga 
ega bo‘lgan yo‘nalishlardir. Bu jarayonlarni o‘rganish inson faoliyati 
ta’siri ostida tabiiy muhitni ehtimoliy o‘zgarishlarini bashoratlashtirish 
imkoniyatlarini beradi. 
3. Suv balansining o‘zgarishi. Bu muammo sanoat va qishloq 
xo‘jaligida foydalanilgach qaytmaydigan suvlarning taqchilligiga 
bog‘liq bo‘lgan sifati bilan bog‘liq. Suvning aylanishi muammolarini 
o‘rganish suv balansiga inson xo‘jalik faoliyatining (qishloq xo‘jalik 
melioratsiyasi, suv omborlarining) qurilishi, yer osti suvlarini to‘plash, 
havzalararo suv resurslaridan foydalanish va ifloslanish ta’sirini tahlil 
qilish asosida o‘rganishni taqozo etadi. Suv havzalari fizikaviy kimyoviy 
xususiyatlarini pollyutantlar (lotincha pollutio – iflos qilish) 
to‘planadigan aktivatoriyalarda (lotincha akua-suv, torium – makon, 
moy) – daryolarning mansablari, shelflar, ko‘llarda o‘rganish maqsadga 
muvofiq bo‘ladi. 
4.Antropogen 
landshaftlarda 
ro‘y 
beradigan 
jarayonlar 
dinamikasini o‘rganish. Landshaftlarda foydalanishning noqulay 
oqibatlarini (eroziya jarayonlari, qayta sho‘rlanish va zax bosish, 
ifloslanish) o‘rganish va bashorat qilish va shuningdek, inson faoliyati 
ta’sirining muayyan usuli tufayli shakllangan “jiddiy xavfli” hududlarni 
belgilash ayniqsa muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof muhitni muhofaza 
qilish muammolariga bog‘liq holda tabiiy resurslar tugaydigan va 
tugamaydigan resurslarga ajratiladi. Tugaydigan resurslar o‘z navbatida 
tiklanadigan va tiklanmaydigan resurslarga bo‘linadi.