Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

EKSTRAKARDIAL BOSHQARUV MEXANIZMLARI
Tabiiy sharoitda yurak ishining boshqarilishida MNT dan sayyor va simpatik
nervlar orqali keladigan impulslar yetakchi rol o'ynaydi. Bu impulslar yurak
urishi chastotasi (xronotrop ta'sir), kuchi (inotrop ta'sir), o'tkazuvchanligi
(dromotrop ta'sir) va qo'zg'aluvchanligini (batmotrop ta'sir) o'zgartirishi
mumkin.
Sayyor (parasimpatik) nerv yurakka atsetilxolin yordamida, simpatik nerv esa
noradrenalin yordamida ta'sir ko'rsatadi.
O'ng sayyor nerv tolalari asosan o'ng bo'lmachana va sino-atrial tugunni
nervlaydi. Atrio-ventrikulyar tugunga chap sayyor nerv tolalari kelib to'xtaydi.
Shuning uchun o'ng sayyor nerv asosan yurakning urish tezligiga, chap sayyor
nerv esa ko'proq qo'zg'alishning atrio-ventrikulyar tugundan o'tishiga ta'sir
qiladi. Qorinchalarning parasimpatik innervatsiyasi sust. Sayyor nervlarning
qorinchalarga ta'siri to'g'risida yagona fikr yo'q.
Xronotropiya.
Simpatik nerv ta'sirlansa yoki noradrenalin bilan ta'sir etilsa,
musbat xronotrop samara kuzatiladi, yurakning qisqarishlar soni ortadi.
Bir vaqtda ikkala nerv qo'zg'atilsa, parasimpatik nervning tonusi ustunlik
qilib, yurak urishi siyraklashadi.
Vegetativ nervlarning sino-atrial tugun avtomatiyasiga ta'siri shundaki, uning
hujayralari depolyarizatsiyalanish vaqtini o'zgartiradi. Parasimpatik nerv

---

ta'sirida membrananing depolyarizatsiyalanish vaqti uzayadi, simpatik nerv esa
bu vaqtni qisqartiradi.
Inotropiya.
Yurakning qisqarish ritmi o'zgarishining o'zi yurak qisqarish
kuchiga ta'sir qilishi mumkin. Bundan tashqari, yurak nervlari yurak
qisqarishining kuchiga bevosita ta'sir qiladi. Sayyor nervlar ta'sirida
bo'lmachalarning qisqarish kuchi kamayadi. Bu manfiy inotrop samara harakat
potensiali kaltalashgani natijasi hisoblanadi.
Simpatik nervlarning qo'zg'alishi musbat inotrop samara ko'rsatadi. Bunda
bo'lmacha va qorinchalarning qisqarish kuchi ortadi.
Yurakni nervlovchi simpatik tolalar orasida faqat yurakning qisqarishlar
kuchini oshiradigan tolalar I.P.Pavlov tajribalarida aniqlangan. Yurak faoliyatini
kuchaytiruvchi bu nerv tolalari miokard trofikasiga ta'sir qiladi.
Dromotropiya.
Tabiiy sharoitda yurak nervlari qo'zg'alishi faqat atrio-
ventrikulyar tugundan o'tish tezligiga ta'sir qiladi. Simpatik nervlar atrio-
ventrikulyar o'tkazishni tezlashtiradi, bo'lmachalar va qorinchalar qisqarishi
o'rtasidagi intervalni kamaytiradi. Bunga musbat dromotrop samara deyiladi.
Sayyor nervlar ta'siri ostida manfiy dromotrop samara vujudga keladi.
Batmotropiya.
Vegetativ nervlarning yurak qo'zg'aluvchanligiga ta'siri
uncha aniq emas. Yurak qo'zg'aluvchanligi qaysi sababdan pasaygan bo'lsa,
simpatik nervlar uni oshiradi. Buni musbat batmotrop samara deb hisoblash
mumkin.