O`quvchilarda psixokorrektsion faoliyatning mazmuni va tamouillari

Ishning tarkibiy to`zilishi: 
Bitiruv malakaviy ish kirish, 2 bob, 5 ta paragraf, tajriba-sinov, hulosa, ilova va 
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 

---

7 
I-BOB. TA’LIM JARAYONIDA PSIXKORREKTSION 
FAOLIYATNING XUSUSIYATLARI 
1.1. Ta’lim jarayoni psixokorrektsiyasining amaliy psixologiyada tutgan o`rni 
Ta’lim tarbiya muassasalaridagi tarbiyaviy ishlarning eng muxim 
vazifalaridan biri bu o`quvchilar jamoasini shakllantirish va rivojlantirishdir. Bu 
nafakat u yoki bu ta’lim tarbiya muassasinigina emas konkryet o`quv guruxi sinfga 
xam ta’lukli. CHunki kayerda, kaysi jamoada shaxslararo munosabatlar yaxshi 
tashkil etilgan bo`lsa, shu jamoa o`z oldida turgan ijtimoiy vazifalarni 
muvofakiyatli bajarishga asos yaratilgan bo`ladi. Bunday jamoada o`z-o`zligini 
boshkarishni joriy qilish xam yaxshi samaralar byerishi mumkin. Bugungi kun 
O`qituvchisi, sinf raxbarlari, psixologlarini kiynayotgan muammolardan biri bu 
o`quvchilar guruxlarida 
shaxslararo 
munosabatlarni 
tashkil 
qila 
bilish 
imkoniyatlarini byeruvchi maxsus psixodiagnostik vositalarning yetishmasligidir. 
SHaxslararo munosabatlardan, urganish myetodlaridan biri, sotsiomyetriya 
myetodidir. Sotsiomyetriya tushunchasi Amyerika olimi J.Moryeno tomonidan 
taklif etilgan bo`lib, guruxdagi o`zaro munosabatlarni urganish dyegan ma’noni 
bildiradi. Sotsiomyetriya myetodi turli guruxlarda, jamoilarda shaxslararo 
munosabatlar xususiyatlarini urganishning psixologiyada kyeng kullaniladigan eng 
samarador vlsitalaridan xisoblanadi. Sotsilmyetrik taxlil ma’lumotlari shaxsning 
guruxda tutgan urni, guruxda shaxslararo munosabatlarning xususiyatlari gurux 
yuldo`zlari, gurux lidyeri (guruxning tan olingan sardori) guruxning yakkalanib 
qolgan (izolatsiyaga) tushib qolgan a’zosi guruxdagi kichik guruxchalar (mikro 
gruppalar) ularning tarkibi, o`zaro munosabatlari va yana kator shu kabi 
ma’lumotlarni olish imkonini byeradi, sotsiomyetrik tadqiqotni utkazishda avvalo 
shaxslararo munosabatlarning u yoki bu jixatini baxolovchi muxim myezon tanlab 
olinadi, buning uchun ma’lum bir ryeal vaziyatga taalukli bo`lgan savol to`ziladi. 
Bu savol sotsiomyetrik myezon bilan xizmat qiladi. Sinaluvchilar shu 
byerilgan savollarga o`zlariga shu guruxdan shirik tanlash bilan javob byerishlari 
kyerak bo`ladi. 

---

8 
Sotsiomyetrik myezon bilan tadqiqot maksadiga mos tushgan xolda 
shaxslararo munosabatlarning ma’lum bir jixatiga karatilgan bo`lishi lozim. 
Sotsiomyetrik myezonlarni shartli ravishda qo`yidagicha bo`lish mumkin. 
1.
«Agar syen sinf (gurux) boshligi bo`lsang, biron bir jiddiy vazifani, 
topshirikni bajarish uchun ajratilgan gurux tarkibiga kimni kiritgan bo`lar eding». 
2.
Funktsiyali (funktsional) «Syening fikringcha 
sinfdoshlaringdan 
(guruxdoshlaringdan) Kim sinf (gurux) boshligi bo`lla olishi mumkin». 
3.
Amaliy: «Agar sinf (gurux) tarkatib yuboriladigan bo`lsa, unda syen YAngi 
sinfga (guruxga) shu sinfdoshlaringdan (guruxdoshlaringdan kim bilan birga 
tushishni xoxlar eding)». 
4.
Emotsional: 
O`zing uchun ogir damlarda 
sinfdoshlaringdan 
(guruxdoshlaringdan) kimga murojat qilgan bo`lar eding. 
5.
Kommunikativ: o`z ta’tilingni sinfdoshlaringdan (guruxdoshlaringdan) kim 
bilan birga utkazishni xoxlar eding. 
Sotsiomyetrik myezonlarni tanlashda va savollarni to`zishda konkryet vaziyatlar 
nazarda tutilishi lozim. Sotsiomyetriyaning samaradorligi suraluvchining, 
urganilayotgan gurux a’zolarining psixologik tayyorgarligiga bog`liq bo`ladi. 
Sotsiomyetrik kartochkani tuldirish sinaluvchining ixtiyoriy, shaxsiy ishidir. Ba’zi 
bir sinaluvchtlar tadqiqotda ishtirok etishdan bosh tortishlari mumkin. Bunday 
xolatlarga yul kuymasligi uchun oldindan «Sotsiomyetrik razminka» qilish, 
tadqiqot vazifalarini tushunarli formada bayon etishi, uning muxim ekanligini 
ukvchtlarga tushunturib bori shva eng muxim ularning javoblari boshkalardan sir 
saklash, ularning xech kimga kursatilmasligiga kafolat byerish. Ularni bunga 
ishontira bilish kyerak. Tadqiqot natijalari sinaluvchilarga aytilmaydi. Ularni bu 
xakida kisman, yo`zaki ma’lumot byeriladi. SHuni esda tutish lozimki guruxdagi 
norasmiy alokalar sistyemasini xammaga aytish gurux tizimida kutilmagan noxush 
xodisalarga olib kyelishi, munosabatlar o`zaro mulokotda, o`zaro nizolarni 
kyeltirib chikarishi mumkin. Stratyegik kartochkalarni tuldirishda xar bir ukvchtga 
mustaqillik byerilishi kyerak. Xech qanday aytib byerish va kartochkalarni uyga 
olib kyetishga yul kuymaslik kyerak. Eng yaxshisi guruxning barcha a’zolarini 

---

9 
tadqiqotdga jalb qila olishdir. Sotsiomyetrik tadqiqot olib borayotgan O`qituvchi 
o`zini erkin ishonchli ochik tutishi kyerak. Stratyegik kartochkalarini O`qituvchi 
butun sinf uchun oldindan tayyorlab kuyishi maksadga muofikdir. Bunda 
kartochkaning yukori kismining ung tomoniga tadqiqotda ishtirok etayotgan 
o`quvchining familiyasi yoziladi. 
YOsh avlod ijtimoiy turmushning barcha soxalari, xususiyatlari Bilan oila 
kuchogida tanishadi. Oilaviy turmushda odamlarga, myexnatga, narsalarga va o`z-
o`ziga bo`lgan nisbatan munosabatlarni ifodalovchi xaraktyer xususiyatlari tarkib 
topa boradi. SHuning uchun oila jamiyatning boshlangich bugini sifatida 
bolalarning axloki, kobilyati, akl zakovati, xulqi, yurish-turishi, xatti xarakati, 
mulokoti, e’tikodi va dunyokarashlariga yukori darajada tarbiyaviy ta’sir kursatish 
imkoniyatiga ega. Oilaviy turmush inson xayotining eng muxim jixatlaridan biri 
xisoblanadi. Xudi shu boisdan jamiyatning qonun qoidalariga nisbatan munosabat 
xam oiladagi shaxslararo turli tuman muammolalarda, mulokotda, fikr almashuvda, 
munozanalarda o`z ifodasini topadi, binobarni yoshlarni vatanparvarlik ruxida 
tarbiyalash oilaning nokadar mustaxkam bo`lishiga, ota-ona munosabatlarida oliy 
janob xaraktyer xislatlarini, bolada yuksak ma’naviy xislarni shakllantirishga 
bog`liqdir. YOsh avlodni oilada kamil inson qilib tarbiyalashdyek yuksak va 
ma’luliyatli vazifa ota-onaga oiladagi kattalarga yukladilgandir. Darxakikat inson 
shaxsini shakddantirish oila muxitidan boshlanadi. Xususan oilada, bolada 
xaraktyer xususiyatlari, iroda sifatlari, milliy odatlar, fye’l atrof, xulq, tyevarak 
atrofga nisbatan munosabat, e’tikod va karashlar vujudga kyeladi. Anna shulardan 
kyelib chikkan xolda, oilaviy turmushda insonni kamol topshirish sharoitlari, 
faollik kursatish imkoniyatlarini izchil urganmay turib, shaxsning xususiyatlari va 
kyeltirib chikaruvchi omillar tugrisida fikr yuritish mumkin emas. Ma’lumki, oila – 
bu ijtimoiy tarixiy byelgicha ega bo`lgan, muayyan to`zilishiga ega bo`lgan 
ijtimoiy guruxning kurinishidir, chunonchi uning a’zolarini karindosh urugshlik, 
nikox, turmush sharoiti birligi, odob-oxlok umumiyligi, ma’naviy extiyoj nosligi 
kabi alokalar o`zaro boglab turadi. Oila murakkab ijtimoiy gurux bo`lib, biologik, 
ijtimoiy, Axloqiy, idyealogik va psixologik munosabatlarning o`zviy birlashuvi 

---

10 
natijasida vujudga kyeladi. SHu sababdan turmushdosh va oila-a’zolarining o`zaro 
moddiy-maishiy, iktisodiy nyegizi o`zgarishiga byevosita bog`liqdir. 
Oilaviy turmush va oila a’zolarining o`zaro muammalalarini tadkik qilgan 
vyengyer sotsiologi M.Komloshi 10-14 yoshdagi maktab ukvchilarining ukishga 
va myexnatga bo`lgan munosabatiga byevosita ta’sir qiluvchi oilaviy muxit 
(vaziyat, sharoit) omillarini 4 guruxga ajratadi: 
1.
Ota-onalarning jamoat faoliyati (ularning siyosiy pozitsiyalari, ishga 
nisbatan munosabatlari). 
2.
Oila davrasidagi munosabatlar (ota-onalarning o`quvchilarga munosabati, 
aka-ukalar va opa-singillarning o`zaro munosabatlari). 
3.
Ota-onalarning tarbiyaviy pyedagogik faoliyati (ularning pyedagogik 
qiziqishlari, maktab Bilan xamkorliklari, o`quvchilarga dars tayyorlash nyezida 
ota-onalarning yordami, ularning tarbiyaviy myetodlari). 
4.
Oilada o`quvchining faoliyati (o`quvchining kun-tartibi, xujalik ishlardagi 
muayyan majburiyati) va boshkalar. 
Tadqiqotchi M.Komloshi yikkan matyeriallarini taxlil qilib oilaviy muxit 
(vaziyat,sharoit)ni uch katyegoriyaga ajratadi: ijobiy, o`zgaruvchan va salbiy.
Psixolog V.I.Syelivanov oilada shaxsni shakllantirish jarayonini urganib, baxtli 
bolalik – bu oiladagi kuvonchli xam jixatlikning xamda ota-onalarning o`z 
bolalariga gamxurligining spmarasidir dyegan xulosaga kyeladi. Agar oilalarning 
yunalishiga kara buch toifaga mansub ekanligini kursatib byeradi: ijtimoiy 
progryessiv tarakkiyparvar yulishdagi oila, past darajadagi ijtimoiy yunalishga 
mansub oila. 
Birinchi toifaga xos bo`lgan oilalar mamlakatimiz oilalarning ko`pchilik 
kismini tashkil qiladi. Bunday oilalarda shaxslararo munosabatlar milliy, 
umumbashariy, xakchil tamoyillardan kyelib chikkan xolda amalga oshiriladi, 
shuningdyek, xar tomonlama kamol topgan shaxsning ijtimoiy idyeali nazariyada 
tutiladi. Ijtimoiy-progryessiv yunalishidagi oilalarning voyaga yetgan a’zolari 
ishlab chikarishda, korxonada, jamoat yeshlarida faol ishtirok etadilar, ilgor 
madaniyatga nisbatan qiziqishlarini namoyish qiladilar, shuning Bilan birga bu 

---

11 
narsalarga o`z farzandlarida xam xavas uygotadilar. Oilada goxo namoyon 
bo`ladigan ziddiyatlarni juda kiska muddatda osoyishta yusinda xal qiladilar. 
Ushbu toifaga mansub oilalrda xujalik ashyolari, asboblari, kimmat baxo 
matyeriallar xar xil extiyojlarni kondirish vositasi sifatida karaladi, bu narsalar 
shaxsning kyelajak istikbolli bilan mutloko boglanmaydi. 
Ikkinchi toifadagi oilada umumbashariy, milliy yunalishi o`zil-kyesil xal 
qilinmagan bo`ladi. Oilaviy turmush munosabatlari o`zluksiz ravishda biron-bir 
goyaning boshka-boshka bir goya bilan o`zaro nikoblangan kurash boskichida 
bo`lib, u yoki bu karashlar, akidalar ustunligi, istikboli xech qanday axamiyat kasb 
etmaydi. Bunday xolatning ko`zga tashlanishi esqilik Bilan yangilik O`rtasidagi 
kurashni aslo anglatib kyelmaydi. Balki er-xotinning yoki boshka voyaga yetgan 
oila a’zolarining murosasiz pozitsiyalari (nuktai nazarlari) ko`pincha ularning 
xaraktyer xususiyatidagi tafovut nyegizida bog`liq bo`lib, mutlako esqilik sarkiti 
moxiyatidan kyelib chikmaydi. Oilada so`z bilan ish birligi masalasi bqarama-
qarshi yunalishli ikki markazga va 2 xil intilishga ega. Fakat burch xissigina, 
muayyak majburiyat bajarilishigina oila a’zolarini o`zaro birlashtirib turadi xolos. 
Mana bunday oilalarda er-xotinning bolalarga ta’sir utkazish uchun kurashi, 
rakobati yakqol namoyon bo`ladi. 
Uchinchi toifaga mansub oilalarda ko`pincha myeshchanlik udumi va 
idyeallari xokimlik qiladi. Mazkur oilada barcha narsa yagona narsaga buysurilgan, 
ya’ni mol-dunyo tuplashga, moddiy-ma’ishiy jixatdan ustunlikka erishiga 
karatilgan. Voyaga yetgan oila a’zolarining, ota-onalarning korxonada, 
muassasada, tashkilotda myexnat qilishi anna shu ko`zlagan maksadga yetish 
vositasi sifatida, xar qanday myexnat esa ish xaki mikdori bilan ulchanadi. Ushbu 
toifa katoriga yana fanatizm xususiyatli kishilar, ruxoniylar oilalari kiradi. Xox 
myeshchanlikka oggan oilada bo`lmasin, xox ruxoniy oilasida bari bir eski 
akidaparastli munosabatlari kudratli kuchga ega. Jumladan, oila boshligining 
zuravonligi, zoshiligi, unga kur-kurona va so`zsiz buysunishlik, sajda qilishlik, zaif 
va nimjon a’zolar faolligini paymol qilishga intilish va xzo myeshchanlik idyeali 
va diniy e’tikod doirasidan tashqari chikish xollari kamsitilib, byekorga vaqt 

---

12 
sarflash dyeb baxolanadi, xudi shu boisdan bunday ijtimoiy yunalishga mansub 
oilalardan ko`p xollarda xudbin, qo’rqoq, jamiyat taraqqiyoti uchun kam naf 
tyegadigan o’g’il-qizlar yetishib chiqadilar, chunki «qush-uyasida ko’rganini 
qiladi». 
Taraqqiyparvar jaxon psixologiyasi fanida 
oilaviy turmush 
munosabatlarining juda ko`p qirrali o’rganilgan. 
Oilaviy munosabatlar ta’sirida ilk bolalikdan tarkib mustaqillik, istiklolga 
nisbatan sodiklik, vatanparvarlik, sharkona an’ana shaxsiy qiziqishni jamiyat, 
mamlakat kizishiga buysundirish xislati, kat’iylik, kadr-kimmat xissi kabi yuksak 
insoniy xislar shakllana boshlaydi. Asta-syeking tugishlanganlarga gamxurlik, aka-
ukalik va opa-singillik myexri, ota-onaga muxabbat va shafkat singari tyeranlik 
tuygulari namoyon bo`lla boradi. Oilaviy turmushdagi samimiy va oqilona 
munosabatlar, ilik psixologik muxit ta’siri natijasida oila a’zolarida kamtarlik, 
kungilxanlik, iltifotlik, sabrlilik,tugrilik, yaxshilik, uyatchanlik, 
yumshoklik,dilkashlik, myexribonlik, talabchanlik, myexnatsyevarlik, vijdonlilik, 
myexnatga ma’suliliyatlilik, ozodalik, izzat-nafslilik, tyejab-tyergashlik kabi shaxs 
xislatlari tarkib topadi. Agarda oilaviy turmush munosabatlari ko`pollik, 
andishashizlik nyegiziga kurilgan bo`lsa u xolda oila a’zolari ruxiy dunyosida 
kyekkayshilik, pismiklik, jamoatchilik ma’kullagan narsalarni va ko`pchilik 
tomonidan kabo`l qilingan xatti-xarakat qoidalarini syezmaslik, yalkovlik, 
ma’suliyatsizlik, ifloslik, almaslik, shuxratparastlik, magrurlik, o`zini kata olish, 
dimogdorlik singari illatlar yo`zaga kyeladi, shakllanadi. 
SHaxslararo munosabatlarning bir nyecha tiplari mavjud ekanligi 
pyedagogik psixologiyada kayd qilib utilgan.
Oilaviy munosabatlarning «dyemokratik» toifasi o’g’il-qizlarga, u yoki bu 
tarzdagi xatti-xarakatni amalga oshirishda, Biron-bir ishni ryejalashda katta erk 
byeradi, shuning Bilan birga mayda-chuyda kursatmalardan, qat’iy vaqt byelgilash 
xolatidan xorij bo`ladilar. Oila a’zolarining xar bir shaxsni izzatlash, xurmat qilish 
maroii asosiga kurilgan bo`lib, o`zaro oqilona talabchanlik, kat’iyatlik ruxi bilan 
sugorilgandir. Oila boshligi xisoblangan ota-onalarning asosiy dikkat-e’tibori 

---

13 
milliy va umumsoniy qoidalari talabidan kyelib chikkan xolda o`z farzandlarida 
ijobiy xaraktyer xisda o`z farzandlarida ijobiy xaraktyer xislatlarini, zamon ruxida 
mos shaxs fazilatlarini, zamon ruxida mos shaxs fazilatlarini shaqillantirishga 
karatiladi. Mazkur toifadagi oila-a’zolari davrasidagi suxbatlar, munozaralar, 
mulokazalar o`zaro tyenglik, o`zaro xurmat ruxida buysundiriladi. Xar bir oila 
o`zining insonga mikrota’sir utkazishning xususiyati bilan ajralib turadi. Unday 
oilada shaxslararo munosabatda ta’sir utkazish syexri (myexanizm) oshirilgan 
xolda bo`ladi. SHu boisdan tasofidan vokyea va xodisalarni sodir bo`lishi turlicha 
baxolanadi va ularga byevosita alokador oila-a’zolari turmush tajribasidan kyelib 
chikkan xolda yo ragbatlantiriladi yoki jazolanadi. Manna bunday odilona amalga 
oshirilgan mulokot ta’sirida ugil-kmzlarda dustlik, diskashlik, xushlizomalalik, 
shaxsiy xatal-xarakatida va muloxaza yuritishida mustaqillik, shaxsiy karashlari 
saklangan xolda yangi qoidalar va talabalarga moslashish, o`z-o`ziga buyruk 
byerish, o`z-o`zini boshkarish kabi muxim fazilatlar paydo bo`ladi. 
Oilaviy munosabatlarning yana bir turi «avtoritar» dyeb atalib, bunda ota-
onaning obrusi xal qiluvchi rol’ uynaydi, shaxslararo tyeng kukuklilik, erkin xatti-
xarakat qilish, tashabbuskorlik o`z axamiyatini yukota boshlaydi. SHaxslararo 
munosabatdagi bunday noxushlik ota-ona ko`zlagan tarbiyaviy maksadni amalga 
oshirmaydi va past samara byerishga olib kyeladi. Oqibat natijada oila a’zolari 
O`rtasida mazkur pyedagogik ta’sirga nisbatan salbiy pozitsiya nomoyon bo`ladi. 
Paydo bo`lgan salbiy nuktai nazar, avval ota-onaga, sungra boshka kata yoshdagi 
oila-a’zolariga nisbatan kullaniladi. Farzandlarda ota-onaga yakinlik, myexr xissa 
kamayadi, kyeyinchalik bu tuygu o`zoklashish, «byegonalashish» kyechinmasiga 
aylanadi. Ota-ona Bilan bo`ladigan mulokot esa ugil-kizlar tomonidan juda kuyi 
darajada baxolanadi. Oiladagi shaxslararo munosabatlar ularni kondirmaydi, 
natijada odamovi, ichindan top, damdo`zlik, tashvishlik, xavotirlik sotsial norma 
va qoidalarga kiyinchilik Bilan moslashish kabi xaraktyer xislatlari vujudga 
kyeladi. SHu sababdan oila a’zolari ruxiy dunyosida simpatiya, empatiya, 
samimiylik, xayrixoxlik kabi yuksak insoniy xis-tuygular juda yo`zaki soxta 
ifodalanadi. Kur-kurona va so`zsiz buysunishga asoslangan munosabat nyegizida 

---

14 
yetgan tarbiyaviy ta’sir kurkok va irodasi kuchsiz shaxsni tarkib toptiradi. Oilaviy 
turmush munosabatlarining «diffo`z» aralash yoki korishik toifasida bola shaxsini 
shakllantirishning muayyan pyedagogik sistyemasi mavjud emas. Oila a’zolari 
O`rtasida bo`ladigan munosabatlar aksariyat xollarda ugit-nasigat, Axloqiy suxbat, 
yul-yurik kursatish Bilan boglanib kyetadi. Oilaning kichik a’zolari katti-xarakati 
ma’lum darajada chyeklangan bo`lib, kuyilgan shartdan bola tashqari chiksa, jazo 
chorasi kuriladi. Pand-nasixatga o`zviy boglanib kyetgan ota-onaning farzandlariga 
mulokoti erkdan va botinib fikr yuritishdan o`zok bo`lganligi sababli, yumor 
xissiga byefarklik, o`z-o`zini kulga asmaslik, ma’suliyatsizlik yetarli darajada 
aloka urnata olmaslik singari xaraktyer xislatlarini tarkib toptiradi. Xar qanday 
ijtimoiy jamiyatda xam uchrasa-da lyekin nyenormal, anomal munosabatga ega 
bo`lgan oilalar mavjuddir. Bunday tipga ajralish darajasiga yetib borgan, bola 
oilaviy manbai dyeb tushunuvchi «bola», baxonasi tufayli xil ustida turgan, 
ichuvchi alkogollar yoki narkoman oilalar kiradi. Mazkur oila muxitini larzaga 
kyeltiradi, yosh buginlar axlokiga, ongiga, akl-zakovatiga dunyokarashiga, 
e’tikodiga salbiy ta’sir qiladi. Urinsiz mashmashalar, janjallar, ko`pol 
muammomalar xarakatlar oila-a’zolari O`rtasidagi nonormal xolatosoyishta 
yashash, tinch ijod qilish, muayyan ukish uchun zarur imkoniyatlar yaratib 
byerishga kadir emas. 
Oilaviy turmush munosabati ichida «libyeral» toifa xam ko`p xollarda 
uchrab turadi. Oila davrasida murosasiz, kungilchang bo`lishlik tashki kushnishdan 
ilik psixologik muxit kukmdorligi o`zini aks ettirgandyek bo`lib tuyuladi. Agarda 
murosizlik «murosa-yu, madora» kabilida kyechirimlilikni bildirib kyelsa, 
yukoridagi fikrimizni tasdiklagan bo`ladi. Afsuski, «libyeral»lik, munosasozlik 
oiladagi xar qanday vaziyatni «umumiy til» topish asosida xal qilishga, 
printsipiallikdan o`zoklashishga, subutsizlikka olib kyeladi. Ota-onalarning 
farzandlari Bilan bunday munosabatda bo`lishlari salbiy oqibat sari yetaklaydi, 
kat’iylik, mustaqillik, dadtllik singari irodaviy sifatlar ugil-kizlar ruxiy dunyosidan 
o`zoklashadi. Murosasizlik ta’sirida yosh avlod xaraktyerida munofiklik, 
ikkiyo`zmachilik, kyelishuvchanlik kabi illatlar tarkib topishi mumkin.

---

15 
Ko`p yillik ko`zatishlar va pyedagogik tajribalar, ilmiy adabiyotlar tahlili 
shuni ko`rsatadiki, o`quvchining aqliy rivojlanish darajasini pastligi yoki ularda 
ma’lum o`quv malakalarining rivojlanmaganligi, past o`zlashtirishga, uning 
kasbga, ilmga qiziqishining pasayishiga olib kyeladi. SHuning uchun o`quvchining 
intyellyektual rivojlanish darajasini, ularda mavjud o`quv malakalarini o`rganish, 
kamchiliklarni to`zatish, maxsus o`quv va myehnat malakalarni rivojlantirishga 
yo`naltirilgan ishlar o`quv-tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi. Hozirgi 
vaqtda pyedagoglar va pyedagogik psixologiya mutaxassislar oldida ikkita o`zaro 
o`zviy bog`liq muammo-o`quvchining ta’lim olishga bo`lgan qobiliyatini va 
o`zlashtirishning pastligi sabablarini, ular orasidagi bog`liqlik o`rganish dolzarb 
bo`lib turibdi. 
Diagnostikaning asosiy vazifasi faqatgina bir fandan emas, balki bir qancha 
fanlardan o`zlashtirishni, yomon o`zlashtirish sabablarini (agar shunday hol ro`y 
byergan bo`lsa) topishdangina iborat emas. Pyedagog uchun o`quvchining 
haqqoniy o`quv imkoniyatlarining barcha qirralarini iloji boricha ochib byerishga 
xizmat qiluvchi, har qanday sharoitda, qaysi pryedmyetdan qanday mavzu 
o`tilganidan qa’ti nazar qo`llash mumkin bo`lgan myetodikalar zarur. 
Avvalambor shuni ta’kidlab o`tish kyerakki, o`quvchilarning aqliy rivojlanish 
darajasi ulardagi nazariy yoki amaliy bilmi olishga qobiliyat yoki bilimning 
mavjudligi bilangina aniqlanmaydi. O`quvchining aqliy rivojlanish darajsi tafakkur 
jarayonlarining rivojlanganligi, o`quv matyerialining muhim va asosiylarni ajrata 
olishi, olgan bilim yoki hosil qilingan, o`zlashtirilgan ko`nikmani boshqa 
faoliyatga ko`chira olishi, turli nazariy bilimlarni amalda qo`llay olishi, mustaqil 
fikrlashi, xulosa chiqara olishi, tyexnik vazifalarni yecha olishi (tyexnik tafakkur) 
kabi bir qancha byelgilar bilan aniqlanadi. SHu sababli pyedagoglar o`quvchining 
o`rganayotgan kasbi, qaysi o`quv pryedmyetining muhimligidan kyelib chiqqan 
holda uni baholashlari osonroq bo`ladi.