II
BOB.
SHAXSNING KOMMUNIKATIV FAOLIYATINI
PSIXOKORREKTSIYA QILISH USULLARI
2.1.
O`quvchilarni ta’lim jarayonida aqliy qobiliyati psixokorrektsiyasi
O`zbyekiston mustaqillikka erishgandan qiyin o`smirlarga huquq tarbiyasi
byerishning shakllanib qolgan muayyan sistyemasi huquq bilimlari byerish hamda
o`smirlar bilan ana shunday faoliyatni tashkil etish ishlarini, o`z ichiga oladi.
Bunda huqukiy bilimlarni amalda sinab ko`riladi hamda tyegishli e’tikod
shakllanadi va o`quvchidar o`zlarini lozim darajada tugri tutishni o`rganib oladilar.
Mamlakatimizda fukarolarning, ayniqsa yoshlarning Huquqiy bilimlarini
oshirishga katta e’tibor byerilgan. Lyekin bugungi kunga kadar turli maktab va
o`quv yurtlarida davlat va xukuq asoslariga turlicha yondoshiladi. Uqitish uchun
ajratilgan soatlar, uqitiladigan mavzular xatto huquqdan darye byerayotgan
O`qituvchilar xam mutaxassisliklariga ko`ra turlichadir.
Pryezidyentimiz Islom Karimovning 2001 yil 4 yanvar farmoyishi
ushbu masalada ma’lum bir tizim va tartibni o`rnatdp dyesak mubolg`a
bo`lmaydi. Farmoyishga asosan 2001 yil 1 syentyabrdan e’tiboran ryespublika
uzluksiz ta’lim tizimida bog’chadan to oliy ta’limning yuqori bosqichi
magistraturagacha huquqiy bilimlarni o`rganish avvalombor Konstitutsiyadan
boshlanadi.
Barcha ta’lim turlari uchun bolalar va o`quvchilarning yoki xususiyatlarini
hisobga olgan holda Huquqiy ong va madaniyatini shakllantirishga karatilgan
Konstitutsiyani o`rganish bo`yicha dasturlar, darsliklar va adabiyotlar yaratish
vazifalari kun tartibiga qo`yiladi.
Bu borada o`quvchilarga huquq bilimlaridan dastlabki ta’lim byeriladi va
ularni qonunga nisbatan qanday munosabatda bo`lishga o`rgatiladi. Maktab,
litsyey, kollyejlarda fukaro xukuqiga bagishlangan kabinyetlar yoki burchaklar,
26
ma’naviyat xonalari, tashkil etish kyerak va zarur. Bular amal qilayotir xam. Sud,
militsiya prokuratura xodimlari bo`lgan yuristlar ushbu ishlarni olib borishga
kyeng jalb qilinishi kyerak. Bu faqat o`quvchilarga zarur bo`lgan darajada nazariy
bilimlar byerishni talab etibgina qolmay, shu bilan birga yuridik bilimlarni
moxirona qonun himoya qiluvchi organlarning kundalik amaliy ishlari bilan boglab
olib borish imkonini byeradi.
Xo`sh, tarbiyasi kiyin o`smirlarga huqukiy tarbiya byerishning o`ziga xos
xususiyatlari nimalardan iborat? Bu huquqiy tarbiya forma va myetodlarining
individuallashtirilishi-dan, mazkur o`quvchilar. O`smirlarga nisbatan aynan zarur
bo`lgan bir muncha samaralirok ta’sir ko`rsatish mumkin bo`lgan huquqiy tarbiya
formalari va myetodlarini tanlay bilishdan iboratdir. Bunda pyedagogik jixatdan
o`z holiga tashlab qo`yilgan o`smirlarning o`ziga xos xususiyatlarini. eng avvalo.
ularning huquqiy qonun-qoidalarini anglab olishga va xulq-atvoriga ta’sir
ko`rsatish mumkin bo`lgan xususiyatlarini xisobga olish lozim. Huqukiy
bilimlarning (umuman boshka
ko`pgina
bilimlarning) past darajada
o`zlashtirilganligi, mana shu bilimlarning hakiqiy foydali bilimlar ekanligiga
tyegishli e’tikodning mavjud emasligi. bu bilimlarning barkaror bilimlar ekaniga
va ularni amalga qo`llanishi zarurligiga ishonchning yo`qligi. umuman qonun
talablarini nsimaslik xamda bu
iblarni qat’iy bajarish kunikmasining
yo`kligi, shaxsning xudbinlik byelgilari. irodaning bo`shligi, qat’iyatsizlik, gayri
ixtiyoriylik ana shunday xususiyatlar jumlasiga kiradi.
Mana shu aytilgan fikrlardan o`quvchilarni o`qitish va ularga ta’lim-
tarbiya byerishni individuallashtirishning ba’zi bir usullari kyelib chikadi:
«O`zbyekiston Ryespublikasi Konstitutsiyasini o`rganish» darslarida
o`quvchilar faoliyatini faollashtirish. ular egallaydigan bilimlarning moxiyati
va amaliy axamiyatini xar bir uquvchi tomonidan chukur anglab olishni ta’min
etish: o`quvchilarni huquqiy tarbiya bo`yicha o`tkaziladigan sinfdan tashqari
tadbirlarda katnashishga maksimal darajada jalb etish.
o`sh’
tadbirlarni tayyorlash
va o`tkazishda ularning ishtirokini tuda ta’minlash ana shliday individuallashtirish
usullaridandir. Ba’zan intizomsiz o`quvchilarni va xatto qonun bo`zar o`smirlarni
27
ham ko`ngilli xalk posbonlari, kamolot ijtimoiy xarakati ishida ishtirok etishga jalb
etiladi - bu mutlaqo noto`gridir, chunki qonun talablarini o`zi bajarmaydigan kishi
bu ishga boshkalarni o`rgatish va ulardan bu qonunlarga rioya qilishni talab etish
mumkin emas. Lyekin boshka ko`pgina tarbiyasi kiyin bo`lgan o`quvchilarni bu
ishga jalb qilish mumkin va lozim. Hali mustahkam huquqiy e’tiqodi bo`lmagan
o`smirlar, huquqiy bilimlarni passiv ravishda, shunchaki o`zlashtirib olayotgan
o`quvchilar, irodasi bo`sh. xudbin bo`lsa-da, qonunni bo`zmagan bolalar ana
shunday o`smirlar sirasiga kiradi. Huquqiy bilimlarni tashviq qilish va qonun
bo`zilishiga qarshi kurashish bo`yicha bajarilayotgan ishlarda ishtirok etish
ularga ko`pgina bilim kasb-xunar kollyejlari, o`quv yurtlarining amaliy ishi
ko`satilganidyek. o`z kamchiliklaridan kutilishda ularning huquqiy normaparini
bo`lishi ham mumkin emas, nyegaki axloq-odob qoidalariiing turli shaklda
bo`zilishi nyegizida o`sha tartib qoidalarpi bilmaslikdan ko`ra ko`prok bilib
turib bilmaslikka olish. Ularni bajarishni istamaslik yoxud o`zini tyegishli ravishda
puxta bilmaslik yotadi.
Ana shu so`nggi xususiyat esa, o`z navbatida sub’yektiv ravishda yni
tarbiyasi kiyin bo`lgan o`quvchi shaxsiga xos bo`lgan muayyan xususiyatlar dan
kyelib chikadi. Tarbiyasi kiyin bo`lgan O`smirlarning ko`pchiligi, masalan,
qo`rqoq bo`ladi. Qo`rqoqlik bunday bolalarni turli bo`zg`unchilik bilan
shug`ullanadigan tartib-intizomini bo`zadigan kishilarga qaram qilib qo`yishi
mumkin, bunday qo`rqoqlik hatto tajribaliroq axloqsiz shaxslarning boshchiligida
jamiyat uchun xatarli bo`lgan jinoyatchilarni amalga oshiruvchi guruhlarga
birlashishi uchun ham sabab bo`lishi mumkin. Tarbiyasi kiyin bo`lgan
O`smirlarning ko`pchiligi yolgonchi, ikkiyo`zlamachidir, ular o`zlariga ham yaxshi
qaramaidilar hamda turli vazifa va topshiriklarni bajarishga nisbatan ham e’tiborsiz
bo`ladilar. Bunday e’tiborsizlik ko`pincha ayrim O`smirlarning ma’lumotsizligida
namoyon bo`lishi mumkin.
O`smirlarning anchagina kismi maktanchok, o`ziga bino kuygan, qo`pol va
odamlar bilan muomalada syerzarda bo`ladilar, o`zidan kichiklarga yomon
muomala qiladilar. Nisbatan uncha ko`p bo`lmagan qismi bosiq, kam gap bo`ladi,
28
ko`plari myehnatga yomon munosabatda bo`ladilar. Bunday kamchiliklarni
to`zatish uchun har bir o`smirni shunday ish faoliyatiga jalb qilish, shunday shart-
sharoitlarga qo`yish kyerakki, bu yerda ular zarur pyedagogik vazifalarni hal
qilmoq uchun eng samarali holatda bo`lib qolsinlar.
O`smirlardagi muayyan kamchiliklarni tuzatish maqsadida eng samarali
yo`nalishlar hamda faoliyat turlarini ko`rsatib o`tamiz.
1.
O`smirdagi yaxshi fazilatlarni, kobiliyatlarni, uni jamoa O`rtasida ijobiy
baxo olishga xizmatga undovchi maqolalarni aniqlash vazifalarni xar tomonlama
rivojlantirish.
2.
O`quvchini jamoat ishlariga jalb etib. vaqti-vaqti bilan uning jamoa
oldida xisob byerib turishi xamda jamoa tomonidan uning yutuqlariga baho
byerilishi.
3. Bilim muassasalarida va undan tashqarida do`stona alokalar o`rnatilishiga
yordam byerish.
4. O`quv va jamoat topshiriklarini mazmuni va xajmiga karab asta-syekin
murakkablashtirib borish. o`quvchi ko`lga kiritgan muvaffaqiyatlarga baho
byerish.
5. Erishilgan muvaffakiyatlar uchun muntazam ravishda ragbatlantirib
borish.
6.Tankidga to`gri munosabatda bo`lishga asta-syekin o`rganib borish.
7.
Ruxiy nyervrologik tadkiqotlarga yo`naltirilgan ishlar otnb borish, asabiy,
ruxiy xamda samatik kasatlikka moyil bo`lgan o`smirlarni davolash.
8.
Basharti o`smirda tashki tomondan syezilib turgan jismoniy kamchiliklar
(masalan, syemizlik, syepqillik, o`zokni kura olmaslik va shunga o`xshashlar)
mavjud bo`lgan takdirda ular ustidan kulish, ularni masxara qilish mumkin
emasligi yoki ularni izza qiladigan boshqa bir shakldagi xaraktyerlar qilmaslik
kyerakligi xususida qollyektiv o`rtasida tushuntirish ishlari olib borish bunday
xollar yo`z byergan vaqtda ularga qarshi kyeskin kurash olib borish.
9.
O`smirni jamoaning ijtimoiy hayotiga jalb etish xamda uning ishlari
tugrisida muntazam hisob byerib turishini tashkil etish.
29
10. O`smir biror ayb qilib kuygan vaqtida har bir ana shunday hodisadan
kyeyin albata chora ko`rish.
11. Ryejimga rioya qilishi, pyedagoglarning talablarini bajarib borish,
jamoat topshiriqlarining amalga oshirilishi yo`zasidan qat’iy nazorat o`rnatish
hamda bu ishlarga tyegishli baxo byerish.
12. O`smir uchun xar safar unchalik qiziqarli bo`lmasa-da, lyekin qollyektiv
jamoa uchun kyerakli bo`lgan topshiriklarni asta-syekin murakkablashtirgan holda
byerib borish.
13. Estyetik tarbiya byerish, bunda kiyim kiyish va axloq-odob estyetikasiga
aloxida e’tibor byerish.
N. SHaxsni o`z-o`ziga hamda hatti-harakatlariga to`gri baxo byerishiga
o`rganish, o`z-o`zini tarbiyalashga yordam ko`rsatish.
15. O`smirlarga ulardan chidamlikni, o`zini puxta bilishni, boshqalar bilan
hisoblashishni, ularga bo`ysuna olishni talab qiladigan o`quv vazifalari xamda
jamoat topshiriklari byerish, shuningdyek shaxsning insoniy fazilatlarini
shakllantirishga yordam byeradigan topshiriklardan foydalanish.
16. O`smirni asta-syekin raxbarlik qilish bilan bog`liq oo`lgan jamoat
ishlariga jalb eta borish.
17. O`smirga o`z irodasini tarbiyalab borishda yordam kursatish.
18. O`smirning o`z xulq-atvori va faoliyati tugrisida jamoa °ldida muntazam
ravishda xisob byerib borishni tashkil qilish.
19. Axloqiy jinsiy tarbiya byerish bilan bog`liq bo`lgan tadbirlarni
amalga oshirish.
20. O`smirni ahloq-huquq tarbiyasi xamda ma’naviy-ma’rifiy ta’lim bilan
bog`liq bo`lgan tadbirlarga jalb eta byerish.
21. O`smirni jamoat ishlariga faol ishtirok ettirish ayniqsa undagi
gyerdayish, o`ziga bino qo`yish, xudbinlik odatlarini yo`qotishga
ko`maklashuvchi topshiriklarni bajarishga jalb qilish.
22. O`smirni bilimni oshirish bilan bog`liq bo`lgan to`garaklar va
syektsiyalar mashgulotlariga tortish.
30
23. O`smirga o`quv hamda o`quv ishlab chiqarish ishlarida muntazam
yordam ko`rsatish.
24. Mustaqil ravishda aqliy faoliyat bilan shugullanish yo`llarini o`rganib
borish.
25. Xotirani rivojlanitirish yo`zasidan maxsus ishlar olib borish.
26. O`smirning tyexnika ijodiyoti bilan bog`liq bo`lgan tugaraklar ishida
albatta ishtirok etishiga erishish.
27. Profyessional mahorat va malakalarini egallashda o`smir duch
kyelayotgan kiyinchiliklarni aniqlash individual ishlar olib borish jarayonida unga
muntazam yordam ko`rsatish.
28. Tajribali ishchilar tomonidan individual tarzda otalik qilishni tashkil
etish o`smirni ishlab chikarish jamoasining hayotida aktiv ishtirok etishga
o`rgatish.
29. O`smirni o`z tyengdoshlari uchun. kichik yoshdagi bolalar. byemorlar va
kyeksa kishilar uchun qilinadigan xayrli ishlarga jalb etish.
30. O`z-o`zini tarbiyalash dasturini ishlab chikarishda va uni amalga
o
shiriщd
a o`smirga yordam ko`rsatish.
31. Jismoniy tarbiya bilan muntazam shugullanish.
32. O`smirning turli xil ijtimoiy foydali ishlarda ishtiroketishiga erishish.
Olib borilgan tajribalar va maxsus tadqiqotlar asosida shu narsa
aniqlanganki, o`smirlardagi muayyan kamchiliklarning bartaraf qilishi ularni
muayyan faoliyat yo`nalishlari va turlariga jalb etishni talab qiladi. Bunday faoliyat
yo`ialishlari va turlari qo`yida ko`rsatib o`tiladi.
SHaxsning salbiy sifatlari. ularni bartaraf etishga ko`maklashuvchi
asosiy faoliyat yo`nalishlari va turlari.
Axloqiy rivojlanishdagi kamchiliklar va myexnatga munosabat boshlangan
ishni oxirigacha yetkazmaydi Jamoaga nisbatan byefark Odamlarga nisbatan
byeparvo Tund odamovi Yalkov aytganni qilmaydigan intizomsiz Jamoa fikri bilan
xisoblashmaydi Bal fye’l, badjaxl Oldinda borishga, ustunlikka intiladi O`ziga
nisbatan tankidiy munosabatda Bo`lmaydi, o`ziga bino qo`ygan, kyekkaygan
31
Qo`pol uyatsiz surbyet Xudbin Syerjaxl Byeraxixm Kyek saqlovchi . Byeparvo,
pala-partish Arazchi, salga xafa bo`luvchi Ishlab chikarish ta’lim daryelarida
passiv Aktiv emas Nazariy ta’lim daryelarida passiv yoki aktiv emas Ishlab
chikarish praktikasiga Nisbatan salbiy munosabatda bo`ladi. Irodaviy kamchiliklar
Axloqsiz onaning xatti-xarakatlari bolalariga ikki xissa yomon ta’sir ko`rsatadi.
Birinchi-dan, bolalarni ichqilikka va byetartib jinsiy aloqaga o`rgatish yo`li bilan
bolalarga uning xatti-harakatlari to`gridan-to`g`ri ahloqqa zid ta’sir ko`rsatishi
tabiiydir. Ikkinchidan, ko`p hollarda bunday onalar karovsiz qolgan o`z
farzandlarining tarbiyasi bilan aslo shug`ullanmay qo`yadilar. Faqat shuni yana bir
bor eslatib Qo`ymokchimizki, ota-onalar bilimining chukur bo`lmasligi, ota-
onalarning ma’naviy jihatdan haddan tashqari qashshoqligi, Umumiy madaniy
saviyaning nixoyatda pastligi, myeshchanlarcha dunyoqarash, bunday oilalarning
ko`pchiligi uchun xos bo`lgan xususiyatdir. Bu singari oilada yashagan va
myeshchanlarcha (shaxsiy manfaatlardan boshka narsani bilmaslik, fikri tor,
chyegaralangan) dunyoqarashga ega bo`lgan kishilar har qanday ma’naviy talab va
ehtiyojlardan voz kyechib bo`lsa ham moddiy farovonlikka erishish uchun
ochiqdan-ochiq harakat qiladilar.
Uchinchi guruh o`quvchi o`smirlarning oilalari ichida xammadan ko`ra
ko`prok uchrab turadi voyaga yetmagan holda qonun bo`zarlik qilgan bolalar
oilalari o`rtasida esa tadqiqotchilarning birining ma’lumotlariga Karaganda bunday
guruxdagi oilalar tadkik qilingan barcha kariyb byeshdan bir kismini tashkil etadi.
Bunday oiladagi ota-onalar turli jihatdan axloksiz bo`lgan
kishilardir. Otalarning
ko`pchiligi piyonista-arokxo`rlar, onalar orasida esa tartibsiz ravishda jinsiy
alokaga kiruvchilar hamda ko`p hollarda spirtli ichimliklar ichuvchi ayollar uchrab
turadi; jinoyat qilganligi uchun kamalib chikqan yoki yotgan ota-onalar ham ana
shu toifaga kiradi. Bunday ota-onalar o`z bolalariga nakadar salbiy ta’sir
ko`rsatishi o`z-o`zidan ravshan va uning uchun ham bu yerda misollar kyeltirib
o`tirmasak xam bo`ladi.
Pyedagogik jixatdan o`z holiga tashlab quyilgan o`quvchilar oilalarining eng
katta guruxi ana shunday oilalarning asosiy, eng ko`p kismini tashkil etadi. Bo`lar
32
o`z farzandlarining tarbiyasi bilan shugullanmaydigan ota-onalardir. Ularning
«formulasi» shunday: «Biz bolalarimizni maktabga topshirdik, Ularni ana o`sha
yerda tarbiyalayvyersin!»-dyeyiladi. Ushbu guruhdagi oilalarni yana uchta aniq
tiniq tarzdagi kichik guruxlapra bo`lish mumkin:
1) Yuqorida ko`rsatib o`tilgan uchinchi guruxga mansub byelgilar
manjud bo`lgan kishilar (axloqsiz ota-onalar);
2) Bolalar tarbiyasi bilan shug`ullanib o`z jonini kiynishni istamaydigan ota-
onalar;
3) o`z ishida band bo`lganligi xamda bola tarbiyasiga yyetarli darajada
e’tibor byerish imkoniyatiga ega bo`lmagan yolgiz onalar ushbu kichik
guruxdagi kishilarning ko`proq kismini tashkil etadi.
Mana shu kichik guruxdagi oilalarda bolalar va o`smirlar mukarrar
ravishda nazoratsiz qoladilar va ularning ko`pchiligi pyedagogik jixatdan o`z
xoliga tashlab qo`yilgan bolalarga aylanib kyetadi. Biz tarbiyasi og`ir, qiyin
o`smirlar bilan olib boriladigan ishning asosiy printsiplari va
shakllarinigina sanab o`tamiz.
Birinchidan. xano`zgacha uchrab turadigan ayrim o`quv yurtlaridagi.
maktablardagi pyedagoglar bilan o`quvchilar oilalari o`rtasidagi noto`g`ri
munosabatlarni kyeskin tarzda o`zgartirish kyerak. Oilalar yukorida aytib
o`tilgan «formula» bo`yicha xarakat qiladilar (ya’ni ular: «Biz bolalarimizni
sizlarga topshirdik. o`zingiz tarbiyalab olingiz!» dyeyishadi), maktablarda, o`quv
yurtlarida esa ularni tankid qilishadi, ulardan talab qiladi va ularga akl o`rgatadi.
Tarbiya huquki va tarbiyalash burchi bu xam oilaning xam maktabning xam,
o`quv yurtlarining ham vazifasidir. Faqat tarbiyaning mazmuni, ayniqsa uning
forma va myetodlari, tyexnologiyasi bo`lishi mumkin. SHuning uchun bu yerda,
tomonlarning xech biri o`zini yukori qo`yishi va o`z rolini ortik dyeb bilishi
mumkin emas. Bu yerda pyedagogik hamkorlik qilishi kyerak - oila bilan
maktabning, o`quv yurtining o`zaro alokasini va o`zaro birga ish olib borishini
ta’minlovchi o`zini oklagan yagona ish formasi ana shudir.
33
Ikkinchidan. xar qanday oilaga samimiy. holisona munosabatda bo`lishi eng
avvalo, unga yerdam ko`rsatishga xarakat qilish lozim, shundan kyeyingina
barsharti oila aktiv ravishda ishga to`siklik qiladigan bo`lsa, biz quyida to`xtalib
o`tadigan boshqacharoq xarakatdagi chora-tadbirlarni ko`llanish kyerak bo`ladi.
Uchinchidan. O`zbyekiston Ryespublikasi Konstitutsiyasiga asoslanib,
maktablarda. O`quv yurtlarida xam. ota-onalarga bolalar tarbiyasi to`g`risida
gamxo`rlik qilishi xamda ularni barkamol kishilar qilib tarbiyalashini ta’min
etishni qattik xurib talab qilishi darkor.
To`rtinchidan, o`smir tomonidan o`quv yurti kasb-hunar kollyeji ga kabo`l
qilishini so`rab ariza byerilgan kundan boshlabok o`kishni bitirib kyetguniga qadar
uning oilasini o`rganish, u yerdagi axvolni chuqur va xar tomonlama bilib olish.
ota-onalar bilan ishonchga asoslangan do`stona munosabatlarda bilish lozim.
Oila bilan olib boriladigan ishlarning asosiy forma va myetodlari ularning
maksadiga
karab
qo`yidagicha
hukuklashtirilishi mumkin: Ota-onalarga
pyedagogik bilim byerish: ularni o`quv yurti hayotiga faol ishtirok ettirish;
o`quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko`rsatuvchi tadbirlarni muvofiklashtirish; o`z
bolalari tarbiyasi bilan shugullanishdan bosh tortgan yoki ularga salbiy ta’sir
ko`rsatayotgan ota-onalarga nisbatan jamoatchilik, ma’muriy va jinoiy qonunlarni
tadbik etish yo`li bilan chora ko`rish.
Aslini olganda, bolalar o`quv yurtlari, maktablardan tashqarida o`z holiga
tashlab qo`yilgan xamda xech qanday tashkiliy ravishda ijobiy tarbiyaviy ta’sir
duch kyelmagan bo`ladilar. Shuning uchun tarbiyaviy ta’sir tadbirlari qo`yidagi
yo`nalishda bo`lmogi kyerak; o`quvchining kundalik ryejimi to`g`risida, uning
moddiy va maishiy ta’minoti to`grisida. salomatligi to`grisida, gamxo`rlik qilish
zarur chyekish, spirtli ichimliklar ichish, jinsiy masalalarga ortik darajada qiziqish
singari yaram as odatlarga qarshi kurash olib borish aloxida e’tiborni talab qiladi;
o`quvchilar shaxsan bo`sh vaqtni o`tkazishning tashki shakl-formalariga jalb qilish
zarur.
Ota-onalarga spirtli ichimliklarni xaddan tashqari ichadigan va xuddi shu
sababdan ko`pgina bunday yaramas odatga voyaga yetmagan bolalarni xam
34
urganadigan oilalarda olib boriladigan ishlar aloxida e’tibor byerilishini talab
qiladi. O`quvchilar bilan xam ularning ota-onalari bilan xam bu sohadagi
tarbiyaviy ishlar uch yunalishda: myedik-fiziologik. sotsial-pyedagogik xamda
huquqiy qonun-qoidalar yo`nalishida olib borilishi kyerak.
Myetodik-fiziologik yo`nalishdagi ishlar, tabiiyki, vrachlar tomonidan. eng
avvalo, norqologlar va psixiatr vrachlar tomonidan amalga oshiriladi. Bu ishlarning
mazmuni ochib byerilayotganda asosiy e’tibor alkogolizm, umuman, shaxsni
naqadar ogir oqibatlarga olib kyelishiga, odamning psixik va jismoniy (shu
jumladan, jinsiy) rivojlanishiga naqadar yomon ta’sir ko`rsatishga, spirtli
ichimliklarning naslga (jismoniy va psixik jihatdan nogiron bolalar tug`ilishiga)
ta’sir etishiga qaratiladi.
Sotsial pyedagogik yo`nalish ko`proq o`quv yurtlari xodimlarining o`zlari
tomonidan amalga oshiriladi va uning asosiy maqsadi ota-onalarga va
o`quvchilarga spirtli ichimliklarning, o`sib kyelayotgan yosh avlod tarbiyasiga,
odamlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarga shu jumladan, oilaviy munosabatlarga
kursatadigan salbiy ta’sirini, piyonistalik ishlab chikarishga nakddar katta zarar
kyeltirishini tushuntirib byerishdir.
Huquqiy yo`nalishning asosiy maksadi spirtli ichimliklar ichib mayet holda
bo`lgan shaxslarning hatti-xarakatlari va xulq-atvorlari qanday oqibatlarga olib
kyelishini hamda u shaxslarning qonun oldidagi javobgarligini tushuntirib
byerishdan iboratdir. O`qituvchilar va ota-onalar shuni yaxshi bilishlari kyerakki,
jinoyatlarning ko`pchiligi spirtli ichimliklar ichib mastlik holati qonunni bo`zgan
kishining gunohini yyengillashtirmaydi, balki og`irlashtiradi.
Adliya va ichki ishlar organlari o`quvchilarga huqukiy tarbiya byerish
bo`yicha olib boriladigan ishlarga doimiy ravishda ilmiy-myetodik rahbarlik
qiladilar.
Ijtimoiy hayotda faol qatnashish, ta’lim xaraktyerining o`zgarishi o`quv
maskanlarida tahsil olayotgan yoshlarda ilmiy dunyoqarash, barqaror e’tiqodning
shakllanishiga, yuksak insoniy his-tuyg`uning vujudga kyelishiga, bilimni
o`zlashtirishga ijodiy yondashish kuchayishiga olib kyeladi.
35
O`zluksiz ta’lim tizimining bir bo`g`inlari bo`lmish umumiy o`rta ta’lim
maktablari, kasb-hunar kollyejlari, akadyemik litsyey o`quvchilarining aqliy va
axloqiy jihatdan o`sishida o`ziga xos o`zgarishlar, yangi xislat va fazilatlar
namoyon bo`ladi.
Ta’lim-tarbiya mazmunining turli darajalarini byelgilash jarayonida o`zaro
intyerpryetatsiya holatida turgan bilim, ko`nikma va malakalar hosil qilishni
nazarda tutish ta’lim mazmuni doirasida pyedagogik tashxisning turli muolajalarini
amalga oshirish, o`quvchi hamda talabalarning vaqtini oqilona ryejalashtirish
yo`llari va qonuniyatlarini aniqlash imkonini byeradi. Bu o`rinda davlat ta’lim
tsandartlari doirasida
bilim, ko`nikma
va
malakalarning rivojlanib,
mutsahkamlanib borishi, ya’ni evolyutsiyasi bilan bog`liq tarzda byelgilab
qo`yiladigan minimum talablarning ham muntazam ortib borishi pyedagogik
tashxisda o`z ifodasini topmog`i shart
Boshlang`ich ta’lim o`qishga va ijtimoiy-foydali myehnatga halol
munosabatni, Vatanga muhabbatni tarbiyalasa, umumiy o`rta va katta ta’lim
pog`onasida aynan shu munosabatlar bilan birga ta’limiy-tarbiyaviy vazifalarni
diffyeryentsiatsiya etish, bilimlarni o`zlashtirish hamda zarur shaxsiy sifatlarni
shakllantirish, takomillashtirish uchun qulay sharoitlarni vujudga kyeltiradi. O`qish
jarayonida qarashlar va ma’naviy sifatlar ham shakllanadi, ya’ni mazkur
funktsiyalarning birligi va o`zaro bog`liqligi ko`zatiladi.
Umumiy o`rta ta’lim maktablarida pyedagogik tashxislash va
korryektsiyalashning mazmuni o`quvchilarda ijobiy qarash va e’tiqodlarni,
axloqiylik, irodalilik va hissiyotlarni shakllantirishdan iborat bo`lsa, akadyemik
litsyey va kasb-hunar kollyej sub’yektlarining aqliy va axloqiy jihatdan o`sishida
o`ziga xos o`zgarishlar, yangi xislat va fazilatlar namoyon bo`ladi.
O`rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalari va akadyemik litsyey
o`quvchilari ijtimoiy hayotdagi dolzarb vazifalarni hal qilishda faol ishtirok eta
boshlaydilar. Ijtimoiy hayotda faol qatnashish, ta’lim xaraktyerining o`zgarishi
yigit va qizlarda ilmiy dunyoqarash, barqaror e’tiqodning shakllanishiga, yuksak
36
insoniy his-tuyg`uning vujudga kyelishiga, bilimni o`zlashtirishga ijodiy
yondashish kuchayishiga olib kyeladi.
Mazkur davrning yana bir xususiyati-myehnat bilan ta’lim faoliyatining bir
xil ahamiyat kasb etishidan iborat. Mavjud shart-sharoitlar ta’siri otsida kollyej,
akadyemik litsyey o`quvchilarining aqliy va axloqiy jihatdan o`sishida o`ziga xos
o`zgarishlar, yangi xislat va fazilatlar namoyon bo`ladi.
Ma’lumki, o`qituvchi har bir darsdagi o`quv matyerialini taqdim qilish
jarayonida tarbiyaviy vazifaning muayyan bir tomonini amalga oshiradi. Masalan,
o`smirlar
adabiyot, o`zbyek tili darslarida
do`tslik, myehribonlik,
myehnatsyevarlik to`g`risidagi maqollarni o`rganadilar. Mana shunday darslarda
ularda axloqiylik, myehnatsyevarlik xususiyatlari shakllantiriladi yoki Alishyer
Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Ogahiy, Fo`zuliy, Nodira kabi so`z
gavharlarining utsalari, turk dunyosi adabiyotining eng mashhur vaqillari; Abdulla
Qodiriy, CHo`lpon, Abdulla Qahhor, Usmon Nosir, G`afur G`ulom , Zulfiya, Rauf
Parfi, Omon Matchon kabi o`zbyek adabiyoti osmonida yarqiroq yuldo`zlar, ko`zni
qamashtiruvchi chaqmoqdyek paydo bo`lgan shoir va yozuvchilarning hayoti va
ijodini o`rganishar ekan, yoshlarda milliy g`urur va iftixor hissi, vatanparvarlik va
sadoqat, olijanoblik va insonparvarlik kabi xislatlar shakllantiriladi. Bunday
darslarda, darsdan tashqari tadbirlarda o`qituvchining darsda qo`yadigan tarbiyaviy
vazifasi yoshlarda shaxsning muayyan sifatlarini takomillishtirishga qaratilishi
lozim. Masalan, Tarix darslarida Tyemuriylar davlatining tashkil topishi, iqtisodiy-
ijtimoiy taraqqiyoti o`rganilar ekan, o`qituvchi o`smirlarda
o`zbyek
davlatchiligining rivojlanish tarixi, buyuk bobokalonlarimizning xalq va millat
oldida qilgan ulug` ishlari, Tyemuriylar davridagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
hayoti haqida tasavvur hosil qilish, milliy o`zlikni anglash bilan bog`liq tarbiyaviy
vazifalarni amalga oshiradi.
Ma’lumki, ta’limning o`ziga xos tomoni, u tarbiyani ijtimoiy hodisa
sifatida pyedagogik faoliyat, shaxsning shakllanishini o`ziga birlashtirib, ana shu
uchta asosdan ryeal pyedagogik jarayonni yaratadi, bu jarayon turli ta’lim-tarbiya
37
kontsyeptsiyalari, nazariyalari yordamida loyihalashtiriladi va ta’lim tizimi
muassasalarida tatbiq etiladi.
Ryespublika o`zluksiz ta’lim tizimida yoshlar bilan ishlash bo`yicha turli
tarbiyaviy ishlarni olib borishda katta tajriba to`plangan.
2002-2003 yilgi tsatitsik ma’lumotlarga qaraganda, O`zbyekistonda
350dan ortiq akadyemik litsyey va kasb-hunar kollyejlari ularda ikki million 120
ming nafardan ziyod yoshlar bilim olmoqda, 548 maktabdan tashqari muassasa esa
357, 5 ming o`spirin faoliyatini qamrab olgan. Bilim muassasalari 232 mingga
yaqin pyedagoglarni birlashtirib turibdi, ular tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil
etishda yetarli mahoratga ega. Biroq bugungi kunda o`spirin tarbiyasida
uchraydigan kamchiliklarni o`z vaqtida korryektsiyalash ishlari ta’lim tizimida
yetarlicha ishlab chiqilmagan. Bu esa ayrim o`quv maskanlarida pyedagogik
tashxis ishlarining sust olib borilayotganligidan dalolat byeradi.
Dunyoqarash, shaxsning axloqiy fazilatlari, hissiyotlar, irodalilik va
hokazolarning tarkib topishi o`zluksiz jarayon bo`lib, uni aniq chyeklangan
qismlarga ajratish mumkin emas.
Masalan, bitta darsda milliy g`urur, halollik,
irodalilik, to`g`riso`zlik kabi xislatlarni tarkib toptirish yoki dunyoqarashni
shakllantirish vazifasini to`la amalga oshirib bo`lmaydi.
Tarbiyaviy funktsiyani boshqariladigan jarayon qilish uchun pyedagogik
tashxis va korryektsiya muolajalariga e’tiborni qaratish lozim.
Tashxis dyeganda avvalo, ob’yektning ahvolini aniqlash va byelgilash
nazarda tutiladi. Biz tibbiy, psixologik va pyedagogik tashxis kabi tushunchalar
bilan duch kyelganmiz. Lyekin ijtimoiy pyedagogikada ijtimoiy pyedagogik
tashxis jarayoni o`ziga xos xususiyatlarga ega.
Ijtimoiy-pyedagogik tashxis bu pyedagogik omillarning samaradorligini
oshirish maqsadida sotsiologik, eqologik va ijtimoiy-psixologik faktorlarning
sotsiumga hamda har bir shaxsga ta’sir ko`rsatishi haqidagi axborotlar majmui kabi
bilish jarayonining tashkiliy qismidir.
Nyemis olimi Klauyerning ta’kidlashicha, ta’lim maskanlaridagi
pyedagogik tashxis-dolzarb pyedagogik muammolarning yechimini topishda,
38
xulosalar chiqarib, muayyan to`xtamga kyelishda zarur bo`ladigan bilimga intilish
majmuidir.
YOshlar jamoasida ijtimoiy pyedagogik tashxis qo`yidagi tarkibda amalga
oshiriladi:
- yoshlarning faoliyatidagi, xulqidagi nuqsonlarini aniqlash kontsatatsiyasi;
- ular faoliyatidagi, xulqidagi ushbu nuqsonlarning sabablarini aniqlash;
- ushbu shaxs haqidagi to`plangan matyeriallar asosida datslabki farazni
ilgari surish;
- mazkur farazni sinashga doir qo`shimcha axborotlar to`plash;
- agarda faraz isbotlanmasa, barcha muolajalarni qayta ko`rib chiqish.
O`smir yoki o`spirin shaxsi bilan olib boriladigan bu faoliyatni, bir so`z
bilan aytganda, ijtimoiy-pyedagogik tyekshiruvdan o`tkazish dyeb yuritsa ham
bo`ladi. Ijtimoiy- pyedagogik tyekshiruv ijtimoiy- pyedagogik tashxisning asosini
tashkil etadi.
Pyedagogik tashxisni to`g`ri va oqilona o`tkazish avvalambor, yoshlar
jamoasi bilan yaqindan tanishishni talab etadi.
O`quv maskanlarida pyedagogik
tashxis va korryektsiya ishlarining mazmuni ko`p jihatdan pyedagogning
mohirligiga, o`z ishiga ijodiy yondashishiga, yoshlar bilan muloqotga
kirishuvchanlik, yoshlar jamoasini, jamoa, guruh shaklida adyekvat qabo`l qila
olish qobiliyatiga bog`liq.
Ma’lumki, yoshlar jamoalari o`quv muassasalarining ajralmas bir kichik
bo`lagidir. YOshlar jamoasi katta kuch.
YOshlar jamoalarini to`zish
guruhlarda turli tarzda amalga oshiriladi. SHuning uchun ham barcha yoshlar
jamoalari uchun bir xildagi yo`l-yo`riqlarni byelgilab bo`lmaydi.
Barcha guruhlarda yoshlarga mutsaqillik byerish, ularda jamoatchilik
fikrini yo`zaga kyeltirish haqida g`amxo`rlik qilish kyerak.
Bir qator pyedagog, psixolog olimlar (I. S. Kon, E. G`oziyev, S.Rajabov,
A. Munavvarov, Z. Qo`ziyev) sog`lom jamoatchilik fikri yoshlar xulq-atvoriga
baho byerish myezoni bo`lib qolishini qayd etib o`tishgan.
39
Guruh rahbarlari jamoada ko`pchilik fikriga tayanib, yoshlar orasida kyelib
chiqadigan ziddiyatlarni muvaffaqiyatli hal etishlari uchun jamoani tarkib toptirish
va jipslashtirish yo`llarini maqsadli byelgilab olishlari lozim (2.1.1-rasm).
Guruhdagi barcha o`quvchilarni jamoat topshirig`i bilan band qilish
kyerak. Tartibbo`zar va intizomi bo`sh yoshlarni jamoat topshirig`isiz qoldirib
bo`lmaydi. Jamoat topshirig`i yoshlarda myehnatsyevarlik, mas’uliyatlilik,
tyejamkorlik kabi xislatlarni shakllantiradi, o`ziga-o`zi ishonch hissini o`yg`otadi
va tartib intizomga o`rgatadi.
YOshlarning xulqidagi nuqsonlarni bartaraf qilishda jamoani tarkib
toptirish va jipslashtirish yo`llaridan oqilona foydalanish lozim. Bunda
jamoatchilik topshirig`i salmoqli ahamiyat kasb etadi. Jamoa bo`lib ishlash, amaliy
faoliyat ko`rsatish guruh jamoasini jipslashtirishda zarurdir.
Guruh rahbari datslabki kunlardanoq yoshlarni jamoat topshiriqlari orqali
ko`zatib boradi. Ularning ichidan faol ongli, tashabbuskor, tashkilotchi yigit-qizlar
tanlab olinadi. SHunday yoshlardan sinf va guruh sardorlari, gazyeta muharriri,
sport qo`mitasi sardori, har xil to`zilmalarning a’zolari saylanadi. Guruh rahbarlari
jamoa faollari bilan yakkama-yakka ish olib borish emas, balki ular bilan
birgalikda turli kyechalar, yig`inlar o`tkazib, tadbirlarga tayyorgarlik ko`rishi, ular
bilan bog`liq masalalarni muhokama qilishi kyerak. Bunda yoshlarda ijtimoiy
faollik, o`z kuchiga ishonch hissi o`tsiriladi, o`zini-o`zi anglash jarayoni
jadallashadi.
O`quvchilarni itsiqbolga chorlash. «Itsiqbol- bu yorqin, kiziqarli va
quvonchli voqyealar manzilidir» (121,87). Jamoa itsiqbollari yoshlarda umumiy
ko`tarinqilikni yo`zaga kyeltiradi. Guruhda yorqin va jozibador itsiqbollarning
bo`lmasligi, bu jamoada bir xillik va zyerikarli holatlarni kyeltirib chiqaradi.
Itsiqbol odatda, oddiy, kundalik ishlar: Guruh xonasini jihozlash, didaktik
matyeriallar tayyorlash, shanbaliklar o`tkazish, bayram, musobaqalarga
tayyorgarlikdan boshlanib, o`spirinlar qiziqishini yanada orttiruvchi itsiqbollar:
bryeyn-ringlarga qatnashish, sayohatlarga, kino-tyeatrlarga jamoa bo`lib borish
orqali davom ettiriladi. So`ngra yoshlar oldiga unga qaraganda murakkabroq
40
itsiqbolli vazifalar qo`yiladi: bayram kyechalarini tayyorlash, davra suhbati
uyushtirish, olimpiadalarda, ular uchun itsiqbolli datsurlar: Aksyels, Airyekx,
School Elyes5 ALL kabilarda qatnashish va boshqalar.
Jamoada ijobiy an’analarni qaror toptirish. An’ana - kishilarning muayyan
tarixiy sharoitda vujudga kyelgan va avloddan-avlodga o`tib boradigan g`oya,
dunyoqarash, urf-odat, tartib va xulq-atvor mye’yori bo`lib, bu yaxshi urf-odat,
jamoa hayotiga mutsahkam o`rnashib qolgan ijobiy tajribalardir. Guruh
jamoasining foydali ish faoliyati, agar u takrorlanib tursa va odat tusiga kirib qolsa,
bu faoliyat an’anaga aylanadi. Masalan, turli bayramlarni nishonlash, sobiq
maktabdoshlar bilan uchrashuvlar o`tkazish, guruh an’analarini rivojlantirish,
qat’iyan ma’naviy-axloqiy qoidalarga asoslanishi kyerak.
YOshlarga maqsadli talablar qo`yish va ularning amalga oshishini nazorat
qilish o`spirinlar jamoasining jipslashuvida muhim ahamiyat kasb etadi. Maqsadli
talablar ularda javobgarlik munosabatini, axloqiy odatlarni tarkib toptirishga,
mutsahkam an’analar yaratishga yordam byeradi. Oila, o`quv muassasasi va
jamoatchilik hamkorligi asosida ish olib borishga yordam byeradi. SHaxsning
axloqiy sifatlariga oilaviy tarbiya orqali asos solinadi, shakllantiriladi. Lyekin
oilaning o`zi komil insonni tarbiyalay olmaydi. Vazirlar mahkamasining 2002
yil 16 maydagi 162-sonli Qarori bilan mahalla pyedagog-tarbiyachisi
lavozimining tashkil etilishi, bu aloqalarni yanada mutsahkamlash va samarali
bo`lishiga olib kyelmoqda. Mahallaning o`quv maskani va ota-onalar bilan
hamkorligi yanada kuchaymoqda. Mahalla pyedagogi hududdagi yoshlar va
voyaga yetmaganlar orasida turli huquqbo`zarliklar va jinoyatlarning oldini olish
borasida katta ishlar olib bormoqda.
Ota-onalar uchun pyedagogik maslahatlar uyushtirish lozim, bunda o`quv
dargohlarida yiliga 3-4 marta pyedagogik konsultatsiyalar tashkillashtirish
maqsadga muvofiqdir, bundan tashqari, guruh rahbarlari har bir ota-ona bilan
yaqindan muloqotda bo`lishi ularni ma’nan sog`lom tarbiyalashda muhim
ahamiyat kasb etadi.
41
Guruh rahbari har bir o`quvchining yashash tarzi, ularning qiziqishlari,
motivlar doirasini, o`quv mashg`ulotidan so`ng muloqotga kirishish guruhlarigacha
axborotni atroflicha o`rganishi kyelajakda yoshlar xulqida namoyon bo`ladigan
nyegativ nuqsonlarni korryektsiyalashda qo`l kyeladi.
O`quv maskanida pyedagoglar tomonidan olib boriladigan tarbiyaviy
faoliyat oilaviy tarbiyani to`ldiradi va boyitadi. Tajribaning ko`rsatishicha, o`quv
maskanining ota-onalar bilan aloqalari bo`zilishi mazkur dargohning tarbiya
jarayoniga ham, oilaning turmush tarziga ham salbiy ta’sir ko`rsatadi. SHunday
qilib, yoshlarni komil inson qilib tarbiyalashda o`quv maskanining oila va
jamoatchilik bilan aloqalarini yo`lga qo`yish muhim va shartdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |