O`quvchilarda psixokorrektsion faoliyatning mazmuni va tamouillari

1.2. Ta’lim jarayonida psixokorreksion faoliyatni tashkil etish muammolari 
Ryespublikamizda maktabgacha ijtimoiy tarbiya muassasalari ta’lim –
tarbiya ishining kyeng dasturini amalga oshiradi va bolalarni maktab ta’limiga 
tayyorlaydi. Xozirgi vaqtda yo`z byerayotgan ijtimoiy va iktisodiy o`zgarishlar 
xalk ta’limining butun tizimini yoshlar va bolalarni tarbiyalash, ularga ta’lim-
tarbiya byerish ishini takomillashtirishni psixologik jixatdan diagnostika qilish va 
psixologik korryektsiya ishlarini amalga oshirishni takozo etmokda. Bu vazifa 
Xalk Ta’limning boshlangich bugini bo`lgan maktabgacha ta’lim muassasalariga 
xamisha maktab Bilan o`zviy boglangan xolda ishlab kyelganlar. Bogcha bilan 
maktab O`rtasida urnatilgan izchil alokaning xar tomonlamaligi bolalarni maktab 
ta’limiga tayyorlash vazifasini muvafakkiyatli amalga oshirishning asosiy shartidir. 
Ta’limga psixologik tayyorgarlik, dyeganda bolaning ob’yektiv va sub’yektiv 

---

19 
jixatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta’limiga avval 
psixologik jixatdan tayyorlanadi. Uning tayyorgarlik darajasi bolalar bogchasi 
psixologi tomonidan psixologik diagnostika qilinadi. Ushbu jarayonida lozim 
bo`lgan sabab psixologik korryektsiya ishlari amalga oshiriladi. Binobarin, 
bolaning psixikasi bu davrda ilm olishga yetarli darajada rivojlangan bo`ladi. 
Psixolog bu yoshdagi bola idrokining utkirligi, rivojlanligi, syezgisining aniqligi, 
qiziquvchanligi, dilkashligi, xayrixoxligi, ishonuvchanligi, xayolining yorkinligi, 
xotirasining kuchligigi, tafakkurining yakqolligi darajasini psixologik jixatdan 
diagnostika qiladi. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada dikkat nisbatan 
o`zok muddatli, shartli, barkaror bo`ladi. Psixologik diagnostika ishlarini olib 
borayotgan psixolog bu narsani nazardan chyetda qoldirmasligi lozim. CHunonchi, 
bola dikkatining xususiyati rolli va syujyetli uyinlarda, rasm chizish, kurish, yasash 
mashgulotlarida, loy, plastilindan uyinchoklar tayyorlashda, o`zgalar nutkini idrok 
qili shva tushunishda, matyematik amallarni yechishda, xikoya tinglash va 
to`zishda kurinadi. Psixologik diagnostika ishlar mabaynida bola dikkatining 
muayyan ob’yektga yunaltirilganligi, tuplanganligi taksimlanishi buyicha ma’lum 
darajada kunikmaga ega yoki ega emasligini, o`z dikkatini boshkara olish yoki 
kyerakli paytda tuplashga intila olishni urganish lozim. SHuningdyek psixolog 
bolaning xotirasini kay darajada qiziqarli, kishini taajubga soladigan ma’lumot va 
xodisalarni puxta esda olib qolish, esda saklash, esga tushirish imkoniyatlari 
darajasini xam diagnostika qiladi. Psixolog bolani maktab ta’limiga psixologik 
tayyorlashning sub’yektiv tomonini xam psixologik jixatdan diagnostika qiladi. 
Bolaning maktabda ukishga xoxish, intilishi, katta odamlar bilan mulokotga 
kirishish istagi mazkur tayyorgarlik bilan o`zviy bog`liq ekanligini esdan 
chikarmasligi lozim. Bolada shu davrga kyelib ukish, bilim olish xakida tugri 
tasavvur shakllanganligi darajasi diagnostika qilinadi. Bolani maktab jamoasi 
a’zolarining mas’uliyatli vazifalarini anglab yetishi, ularga itoat qilishga, ularning 
kursatmalarini kay darajada bajarishga moyilligi psixolog tomonidan diagnostika 
qilinadi. Ushbu jarayonda psixolog bolaning xammasi bir xil emasligi sababli ular 
O`rtasida muxim farklar vujudga kyelishini xisobga olishi zarur. Maktabgacha 

---

20 
ta’lim yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda psixologik diagnostika ishlari 
mobaynida qo`yidagi sistyema ko`zga tashlanadi, ya’ni ba’zi bola maktabga butun 
vujudi bilan talpinadi, ukishga kancha vaqt qolganini o`zluksiz sanaydi, o`quv 
ashyolarini oldinrok tayyorlab kuyinna xarakat qiladi. Boshka bir bola esa 
maktabdan kat’iy voz kyechishga boradi. Ushbu jarayonlarni psixologik jixatdan 
diagnostika qilishda ukishga nisbatan salbiy munosabat ko`pincha kattalarning 
kurkitishlari oqibatida vujudga kyelganligi aniqlanadi. Maktab bilan bogcha 
O`rtasidagi o`zviy aloka va ko`p tomonlama to`zilishga ega.
Unda ta’lim tarbiyaviy ishlarning mazmuni myetod va usullari tashkiliy 
shakllari, shuningdyek bolalarni tarbiyalash shart-sharoitlari va psixik talab kabi 
yetakchi tomonlari psixologik jixatdan talab qilinadi. Bunda psixolog 
qo`yidagilarga aloxida e’tibor byerishi kyerak: 
1.
Maktab talabi nuktan nazaridan bilimlarni kay darajada chukurrok 
egallab olishlari diagnostika qilinadi. Lozim bo`lsa korryektsion ishlar amalga 
oshiriladi. 
2.
Bogcha nuktan nazaridan bolani maktab talabi darajasidagi bilim, 
malaka, kunikmalar Bilan kay darajada kurollantirilganligi diagnostika qilinadi. 
3.
Bolalarning maktabga kay darajada ruxiy tayyorgarligi darajasi 
diagnostika qilinadi. SHuningdyek asosiy vazifa bolalar myexnatning kay turiga 
tayyor turishlari, ularda akliy myexnat bilimga qiziqishni ustirish, ularni 
kyelajakdagi mustaqil faoliyatiga kay darajada tayyor ekanligi diagnostika qilinadi. 
4.
Bolalar bogchasidagi byeriladigan ta’lim kay darajada rivojlantiruvchi 
ekanligi diagnostika qilinadi. 
5.
Psixolog bolalar bogchasi bilan maktab O`rtasida izchil aloka bor 
yoki yukligini diagnostika qiladi. 
Psixolog bogcha yoshidagi bolalar egallashlari lozim bo`lgan bilim va 
tushunchalar mazmunini, tyevarak atrofdagi xayot tugrisidagi tasavvurlar va ayrim 
oddiy tushunchalar mavjudligini psixologik jixatdan diagnostika qiladi. Bolalar 
tomonidan tasavvur va tushunchalarning egallab olinishi ya’ni bolalarda xar xil 
soxalar buyicha o`zlashtirgan umumiy tasavvurlar sistyemasi ularning kyelajakda 

---

21 
umumiy – rivojlanishi uchun nixoyatda zarur bo`lib, bu siz ular xozirgi zamon 
Davlat ta’lim standartlari asosida kyerakli bilim, kunikma, malakalarni egallay 
olmaydilar. 
Psixolog kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda dikkatni irodaviy zur 
byerish bilan boshkarish va favkulodda vaziyatga moslashish imkoniyati yaxshi 
emasligini o`z tadqiqotlari asosida psixologik diagnostika qiladi, xamda buning 
asosiy sababai bo`larda ixtiyoriy dikkatning kuchsizligi va byekarorligida ekanini 
aniqlaydi. SHuningdyek kichik maktab yoshidagi bolalarning ixtiyoriy ongli 
dikkati ukish motivlari bilan o`zviy bog`liq xolda namoyon bo`lishi tadkik qilinadi. 
Odatda bolalarning ukish motivlari o`zokni ko`zlagan va maksad bilan bog`liq 
motivlarga ajlariladi. Psixodiagnostik natijalarga kura bolalarda ixtiyorsiz dikkat 
durustgina rivojlangan bo`ladi. CHunki ta’lim jarayonida ixtiyorsiz dikkatning 
usishi uchun muxim shart-sharoitlar mavjuddir. Kichik maktab yoshi davridagi 
o`quv matyeriallarining yakqolligi, yorkinligi, jozibadorligi o`quvchida byeixtiyor 
xistuygu uygotishi, shuningdyek bola ortikcha zurikishsiz osongina Fan asoslarini 
egallashi mumkinligi tadqiqotlarda aniqlangan. CHunonchi UKV matyeriallarining 
turli tumanligi ixtiyorsiz dikkatning tuplanishi va barkarorligiga ijobiy ta’sir 
kursatishi aniqlangan. Psixolog tomonidan ixtiyorsiz dikkat ta’lim jarayonida 
o`quvchilarning qiziqishi bilan boglanib kyetsa tabiyki ular fakat marokli, 
kuvonchli axborot va matnlar Bilan tanishishga intiladilar. Psixologik diagnostika 
tadqiqotlari asosida 1 va 2 sinf o`quvchilari dikkatning o`ziga xos xususiyatlaridan 
biri uning yetarlicha barkaror emasligi aniqlangan. Bu jarayonda psixologning 
asosiy vazifasi yukoridagi xolatlarni to`zatish ya’ni korryektsiya qilish yullarini 
topish lozim. Agar bu xolat o`z vaqtida korryektsiya qilinmasa, bunda 
tormozlanish Bilan ko`zgalish o`zaro nomuofik xarakat qiladi. Ukish xolatlarida 
tutilish, taxtab qolish tovushning tyebranishi va pasaytishi, ba’zida xarf, ibora va 
gaplarning tushib qolishi xollari manashu fiziologik myexanizm ta’sirida paydo 
bo`lishi psixologik diagnostikada 
aniqlangan. Psixologik diagnostika 
tadqiqotlarida 1 va 2 sinf ukvchilari darsda fakat 30-35 dakika dikkat Bilan utirishi, 
o`z dikkatini muayyan ob’yektga tuplashi va unda ushlab turishi mumkinligini 

---

22 
kursatganligi isbotlangan. SHuning uchun mashgulotlarda kiska tanaffuslar 
utkazib turish tavsiya qilingan. Bo`lardan tashqari diagnostik tadqiqotlarda 
ukvchilar dikkatining xususiyati ko`prok mashgulotlarning sur’atiga bog`liqligi 
etirof etilgan. Psixologlar kichik maktab yoshidagi bolalar dikkatini kay darajada 
rivojlanginini o`z vaqtida diagnostika qilishlari va aniqlangan kamchilinklarni 
rivojlanish darajasidagi orkali qolishlari o`z vaqtida korryektsiya qilishlari 
oqibatida ijobiy natijalarga erishiladi, ya’ni ta’lim jarayoni asosida kichik maktab 
yoshidagi o`quvchilarning ixtiyoriy barkaror, mustaxkam, kuchli, tuplanuvchan, 
taksimlanuvchan, faol, ongli dikkatni rivojlantirishga kulay sharoit yaratiladi. 
Bilim olish uchun mustaqil, akliy myexnat qilish misol va masalalar yechish, 
mashklarni bajarish, takrorlash irodaviy zur byerishda ixtiyoriy ongli dikkat tarkib 
topadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar xotirasi psixologik jixatdan diagnostika 
qilinganda, uning eng muxim xususiyatlaridan biri So`z, mantik, xotirasi va 
ma’nosiga karab, tushunish, eslab qolish salmogining ortishi aloxida kursatilgan. 
SHuningdyek o`quvchi o`z xotirasini, ongli boshkarish eslab qolish, esga tushirish 
jarayonlarini faoliyatning maksadiga muofiklashtirish imkoniyatiga ega bo`ladi. 
Ta’lim tarbiya muassasalaridagi tarbiyaviy ishlarning eng muxim 
vazifalaridan biri bu ukuvchilar jamoasini shakllantirish va rivojlantirishdir. Bu 
nafakat u yoki bu ta’lim tarbiya muassasinigina emas konkret ukuv guruxi sinfga 
xam ta’lukli. Chunki qayerda, qaysi jamoada shaxslararo munosabatlar yaxshi 
tashkil etilgan bulsa, shu jamoa uz oldida turgan ijtimoiy vazifalarni muvofakiyatli 
bajarishga asos yaratilgan buladi. Bunday jamoada uz-uzligini boshkarishni joriy 
kilish xam yaxshi samaralar berishi mumkin. Bugungi kun o’qituvchisi, sinf 
raxbarlari, psixologlarini kiynayotgan muammolardan biri bu ukuvchilar 
guruxlarida shaxslararo munosabatlarni tashkil kila bilish imkoniyatlarini beruvchi 
maxsus psixodiagnostik vositalarning yetishmasligidir. Shaxslararo 
munosabatlardan, urganish metodlaridan biri, sosiometriya metodidir. 
Sosiometriya tushunchasi Amerika olimi J.Moreno tomonidan taklif etilgan bulib, 
guruxdagi uzaro munosabatlarni urganish degan ma’noni bildiradi. Sosiometriya 
metodi turli guruxlarda, jamoilarda shaxslararo munosabatlar xususiyatlarini 

---

23 
urganishning psixologiyada keng kullaniladigan eng samarador vlsitalaridan 
xisoblanadi. Sosilmetrik taxlil ma’lumotlari shaxsning guruxda tutgan urni, 
guruxda shaxslararo munosabatlarning xususiyatlari gurux yulduzlari, gurux lideri 
(guruxning tan olingan sardori) guruxning yakkalanib kolgan (izolasiyaga) tushib 
kolgan a’zosi guruxdagi kichik guruxchalar (mikro gruppalar) ularning tarkibi, 
uzaro munosabatlari va yana kator shu kabi ma’lumotlarni olish imkonini beradi, 
sosiometrik tadkikotni utkazishda avvalo shaxslararo munosabatlarning u yoki bu 
jixatini baxolovchi muxim mezon tanlab olinadi, buning uchun ma’lum bir real 
vaziyatga taalukli bulgan savol tuziladi. 
Bu savol sosiometrik mezon bilan xizmat kiladi. Sinaluvchilar shu berilgan 
savollarga uzlariga shu guruxdan shirik tanlash bilan javob berishlari kerak buladi. 
Sosiometrik mezon bilan tadkikot maksadiga mos tushgan xolda shaxslararo 
munosabatlarning ma’lum bir jixatiga karatilgan bulishi lozim. Sosiometrik 
mezonlarni shartli ravishda kuyidagicha bulish mumkin. 
6.
«Agar sen sinf (gurux) boshligi bulsang, biron bir jiddiy vazifani, 
topshirikni bajarish uchun ajratilgan gurux tarkibiga kimni 
kiritgan bular eding». 
7.
Funksiyali (funksional) «Sening fikringcha sinfdoshlaringdan 
(guruxdoshlaringdan) Kim sinf (gurux) boshligi bulla olishi 
mumkin». 
8.
Amaliy: «Agar sinf (gurux) tarkatib yuboriladigan bulsa, unda 
sen Yangi sinfga (guruxga) shu sinfdoshlaringdan 
(guruxdoshlaringdan kim bilan birga tushishni xoxlar eding)». 
9.
Emosional: Uzing uchun ogir damlarda sinfdoshlaringdan 
(guruxdoshlaringdan) kimga murojat kilgan bular eding. 
10.
Kommunikativ: uz ta’tilingni sinfdoshlaringdan 
(guruxdoshlaringdan) kim bilan birga utkazishni xoxlar eding. 
Sosiometrik mezonlarni tanlashda va savollarni tuzishda konkret vaziyatlar 
nazarda tutilishi lozim. Sosiometriyaning samaradorligi suraluvchining, 
urganilayotgan gurux a’zolarining psixologik tayyorgarligiga boglik buladi. 

---

24 
Sosiometrik kartochkani tuldirish sinaluvchining ixtiyoriy, shaxsiy ishidir. Ba’zi 
bir sinaluvchtlar tadkikotda ishtirok etishdan bosh tortishlari mumkin. Bunday 
xolatlarga yul kuymasligi uchun oldindan «Sosiometrik razminka» kilish, tadkikot 
vazifalarini tushunarli formada bayon etishi, uning muxim ekanligini ukvchtlarga 
tushunturib bori shva eng muxim ularning javoblari boshkalardan sir saklash, 
ularning xech kimga kursatilmasligiga kafolat berish. Ularni bunga ishontira bilish 
kerak. Tadkikot natijalari sinaluvchilarga aytilmaydi. Ularni bu xakida kisman, 
yuzaki ma’lumot beriladi. Shuni esda tutish lozimki guruxdagi norasmiy alokalar 
sistemasini xammaga aytish gurux tizimida kutilmagan noxush xodisalarga olib 
kelishi, munosabatlar uzaro mulokotda, uzaro nizolarni keltirib chikarishi mumkin. 
Strategik kartochkalarni tuldirishda xar bir ukvchtga mustakillik berilishi kerak. 
Xech kanday aytib berish va kartochkalarni uyga olib ketishga yul kuymaslik 
kerak. Eng yaxshisi guruxning barcha a’zolarini tadkikotdga jalb kila olishdir. 
Sosiometrik tadkikot olib borayotgan o’qituvchi uzini erkin ishonchli ochik tutishi 
kerak. Strategik kartochkalarini o’qituvchi butun sinf uchun oldindan tayyorlab 
kuyishi maksadga muofikdir. Bunda kartochkaning yukori kismining ung 
tomoniga tadkikotda ishtirok etayotgan ukuvchining familiyasi yoziladi. 

---

25