Landshaftshunoslik asoslari

3.2 
BIOSFERA 
VA 
UNING 
HOSILALARI. 
REGIONAL 
GEOKOMPLEKSLAR. 
Landshaftning 
tashkil 
topish 
va 
rivojlanishida 
sanab 
o‗tilgan 
komponentlarning qaysi biri yetakchi, qaysi biri ikkinchi darajali ahamiyatga ega 
degan savolning javobi ham mulohazalidir. Tabiiy geograflar orasida birlamchi va 
ikkilamchi, yetakchi yoki yetakchi bo‗lmagan, kuchli yoki kuchsiz komponentlarni 
aniqlashga urinish bor. Masalan. N.L.Solntsev (1960) tuzgan komponentlar 
tizimida geomatik komponentlar kuchli yoki relef, suv, havo kabi komponentlar, 
biotik komponentlar (o‗simlik va hayvonlar) ikkinchi darajali yoki kuchsiz 
hisoblanadi. Tabiiy geografik mujassamalarning shakllanishi va rivojlanishida 
ishtirok etadigan omillarning o‗zaro teng emasligi haqidagi fikrni dastlab biz 
L.L.Grmyurskiyning (1946) ishida uchratamiz. U tabiiy geografik omillarning eng 
kuchlisini 
"harakatlantiruv-chi 
kuchlar" 
deb 
ataydi. 
Uning 
fikricha, 
harakatlanuvchi kuchlar tabiiy geog-rafik mujassamaning ko‗lamiga bog‗liq holda 
o‗zgarib turadi.

---

32 
Landshaftni hosil qiluvchi moddiy komponentlar-erning po‗sti, suv, 
atmosfera, o‗simlik va hayvonot dunyosi, landshaftlar landshaftning tabiiy 
komponentlari deyiladi. Landshaft hayotida yer po‗stining yuza qatlamlari (tog‗ 
jinslari ) va tashqi hamda ichki kuchlar hosilasi bo‗lgan relef, atmosferaning 
barcha xususiyatlari, havo tsirkulyatsiyasi xosilasi bo‗lgan iqlimning ahamiyati 
juda katta (gaz tarkibi hamma joyda deyarli bir xil). Shuning uchun ham relef, tog‗ 
jinslari va iqlim landshaftning aloxida komponentlarini tashkil etadi. Ular faqat 
landshaftnigina 
emas, 
balki 
barcha 
geografik 
komplekslarning 
ham 
komponentlaridir. Masalan, fatsiya ham ma‘lum relefda joylashadi, suv, atmosfera, 
o‗simlik, hayvonot dunyosi va landshaftlardan tarkib topadi, lekin turli darajadagi 
geografik 
komplekslarni 
ta‘riflaganda tabiiy komponentlarning bir xil 
ko‗rsatkichlaridan foydalanib bo‗lmaydi. Binobarin, landshaft komponentlariga 
yuqorida qayd qilingan qanday ko‗rsatkichlarini kiritishni aniqlab olish zarur. 
Masalan, landshaftning iqlim komponenti sifatida mezoiqlimni qabul qilish 
mumkin va xakozo. 
Landshaftga ta‘rif berilganda ko‗pchilik xollarda u bir xil geologik zaminga 
ega deyiladi. Bu degan so‗z tog‗ jinslarining litologik tarkibi va ularning 
joylashishi bir hil degan ma‘noni bildiradi. 
Landshaftning geologik komponenti albatta faqat bir xil tipdagi tog‗ 
jinslaridan iborat bo‗lishi shart emas. Zaminning litologik tarkibi deb ma‘lum bir 
xil sharoitda vujudga kelgan, hamda hududiy jihatdan bog‗langan jinslarning 
genetik kompleksini xosil qiluvchi geologik formatsiyani tushunish lozim. 
Masalan, qumtosh, gil, mergel qatlamlari almashib turadigan flish formatsiyasi. 
Cho‗kindi jins qatlamlari nisbatan gorizontal yotgan tog‗ jinslari yer yuzasiga 
chiqib yotadi. Bunday joylarda bir hil tog‗ jinslarning o‗zi muayyan bir 
landshaftning geologik zaminini tashkil etishi mumkin.