Landshaftshunoslik asoslari

10.4 LANDShAFTLARNI XALQ XO‘JALIGINING TURLI 
TARMOQLARIDA FOYDALANISh NUQTAI NAZARIDAN BAHOLASh. 
Ohangaron daryosi havzasi landshaftlarining yog‗inlar hisobiga namlanishini 
baholashda asosiy ko‗rsatkich sifatida biz L.N.Babushkin (1964) tavsiya etgan 
"tuproq qurg‗oqchiligining boshlanish kuni" ko‗rsatkichidan foydalandik. 
L.N.Babushkinning fikricha, tuproq qurg‗oqchiligining boshlanish kuni shunday 
kunga to‗g‗ri kelar ekanki, unda tuproqning 40 sm qalinlikdagi ustki qismi, ya‘ni 
o‗simlik ildizlari keng tarqalgan qatlamida o‗simlik uchun yetarli namlik qolmas 
ekan. Ana shu tuproq qurg‗oqchiligining boshlanish kuni bahorikor donli ekinlar 
rivojlanish davrining qaysi vaqtiga to‗g‗ri kelishini aniqlab olish ham katta 
ahamiyatga ega. Shu maqsadda biz dastavval bahorikor donli ekinlarda ko‗p 
ekiladigan arpaning (nutans 027 navi) joyning termik sharoitiga bog‗liq holda 
qachon boshoqqa kirishi mumkinligini, ya‘ni boshoqqa kirish kunini aniqlab oldik. 
Buning uchun bahorda havoning o‗rtacha harorati +5
0
dan o‗tgan kundan boshlab 
(donli ekinlar vegetasiya davrining boshlanish kuniga to‗g‗ri keladi) har kungi 
musbat haroratlar to ularning yig‗indisi +900
0
ga yetgunga qadar qo‗shib boriladi. 
Chunki +5
0 
dan yuqori bo‗lgan haroratlar yig‗indisi +900
0 ye
tganda arpa boshoq 
boshlashga kirishar ekan. Donli ekinlarning boshoqqa kirish kuni bilan tuproqda 
qurg‗oqchilikning boshlanish kunini solishtirish orqali joylarning namlanish 
sharoiti yaxshi yomonligini aniqlab olish mumkin bo‗ladi. 
Agroiqlimshunos 
L.N.Babushkinning 
aniqlashicha, 
agar 
tuproq 
qurg‗oqchiligining boshlanish kuni o‗simliklarning boshoqqa kirish kunidan 1 kun, 
14 kun va 40 kun keyinroqqa to‗g‗ri kelsa, shunga mos holda ekinlarning hosil 
bilan ta‘minlanganligi 50, 75 va 100 foiz yilga to‗g‗ri kelar ekan. Bahorikor 
ekinlarning tabiiy namlik bilan ta‘minlanganlik darajasini aks ettiruvchi 

---

125 
ko‗rsatkich landshaftlarni bahorikor dehqonchilik maqsadlarida baholashda muhim 
mezon bo‗lib xizmat qilishi mumkin. 
Bizga ma‘lumki, O‗zbekistonning bahorikor dehqonchilik qilinadigan yerlari 
asosan tog‗oldi va tog‗lik landshaftlariga to‗g‗ri keladi. Tog‗ yonbag‗irlarida 
balandga ko‗tarilgan sayin atmosfera yog‗inlari miqdori asta-sekin (masalan, 
Chirchiq vodiysida har 100 m ko‗tarilganda 54 mm ga, Ohangaron vodiysida esa 
27 mm ga) ortib borishi namlanish sharoitining yaxshilanib borishidan darak 
beradi. Ammo balandga ko‗tarilgan sari havo harorati pasayib, termik sharoiti 
yomonlasha boshlaydi va vegetasiya davrining qisqarib borishiga sabab bo‗ladi. 
Natijada ma‘lum balandlikdagi yonbag‗irlarda donli ekinlar uchun namlik yetarli 
bo‗lishiga qaramasdan, termik resurslar yetmay qolishi mumkin. Shuning uchun 
joyning termik resurslari ham albatta baholanishi kerak bo‗ladi. 
Bahorikor dehqonchilik uchun termik resurslarni baholashda asosiy 
ko‗rsatkich sifatida odatda vegetasiya davrida to‗planishi mumkin bo‗lgan +5
0
dan 
yuqori haroratlar yig‗indisidan foydalanildi. Ammo, yog‗in-sochin kam bo‗ladigan 
va tuproqdagi qurg‗oqchilik erta boshlanadigan joylarda bahorikor don ekinlari 
vegetasiya davrining termik resurslaridan to‗la foydalana olmaydi va uning faqat 
birinchi yarmidagi namgarchilik yetarli bo‗lgan qismidagi termik resurslardangina 
foydalanadi, xolos. Shuning uchun termik resurslarni hisoblaganda bahorgi havo 
haroratini +5
0
dan o‗tgan kundan to tuproqda qurg‗oqchilik boshlanadigan 
kungacha bo‗lgan +5
0
dan yuqori haroratlar yig‗indisidan foydalangan ma‘quldir. 
O‗zbekiston bahorikor yerlarining agroiqlimiy tahlili A.Hasanov (1968) 
tomonidan batafsil ko‗rib chiqilgan. 
Uning hisoblashicha, Nutans 0.27 navli arpaning pishib yetilishi uchun +5
0
dan yuqori bo‗lgan haroratlar yig‗indisi 1465
0
bo‗lishi kerak. Ammo harorat 
yig‗indisi shu darajaga yetgan landshaftlarda arpa faqat 50 foiz yil pishib yetilishi 
mumkin ekan. Uning har yili pishib yetilishi uchun (100 foiz yil termik resurslar 
bilan ta‘minlanganligi) joyning termik resursidan (1465
0
dan) 20 foiz ortiq bo‗lishi 
kerak. Shu mulohazalar asosida ishlab chiqilgan baholash jadvali quyidagicha 
ko‗rinishga ega bo‗ladi (12-jadval). 

---

126 
Bunda 100 ball olgan landshaftlar sifat jihatidan eng yaxshi hisoblanib, ularda 
arpa har yili termik resurslar bilan ham, namlik bilan ham ta‘minlangan bo‗ladi. 
10.3-jadval 
Tabiiy namlik bilan 
ta‘minlanganlik 
darajasi (foiz, yil) 
Termik resurslar bilan ta‘minlanganlik darajasi (foiz, yil) 
100 va undan ortiq 
50 dan 100 gacha 
100 va undan ortiq 
Baholash ballari: 100 
80 
100 dan 75 gacha 
- 
60 
75 dan 50 gacha 
- 
40 
50 dan kam 
- 
20 
80 ballga ega bo‗lgan landshaftlar yaxshi, 60, 40 va 20 ballga ega bo‗lganlari 
esa o‗rta, o‗rtadan past va yomon sifatli hisoblanadi. Bunday baholash jarayonida 
ham erta (kuzgi) va kechki (bahorgi) sovuq urishlari ma‘lum koeffitsientlar bilan 
tuzatish kiritish orqali hisobga olinishi mumkin. 
Qishloq xo‗jalik ekinlariga salbiy ta‘sir ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan iqlim 
hodisalaridan yana biri qishning juda sovuq bo‗lishidir. Bu omil ham, o‗z 
navbatida, tuzatish koeffitsienti kiritish orqali hisobga olinishi mumkin. 
14.3-jadval 
Eng past havo haroratining o‗rtacha 
ko‗rsatkichi, (C
0
) 
Tuzatish koeffitsienti 
20
0
gacha 
1,00 
-20
0
dan - 24
0
gacha 
0,98 
-24
0
dan - 28
0
gacha 
0,96 
-28
0
dan -32
0
gacha 
0,94 
-32
0
dan past 
0,92