250
1.Oila psixologiyasiga kirish va oilani o‘rganishga doir ilmiy yondashuvlar
Oila
inson hayotidagi birinchi ijtimoiy guruh bo‘lib, ular
tufayli madaniyat qadriyatlari bilan tanishadilar,
shaxs sifatida rivojlanadilar
va birinchi ijtimoiy
rollarni egallaydilar. Oila, inson uchun o‘zi
yashayotgan muhitning asosiy tarkibiy qismi, agar u
baxtli bo‘lsa va u hayotining qolgan qismini qurishga harakat qilsa, uning
hayotining birinchi choragidir. Psixologik adabiyotlarda oila tushunchasi bilan bir
qatorda nikoh tushunchalari ham ko‘rib chiqiladi. Kundalik ongda nikoh va oila
tushunchalari aniqlanishi mumkin, lekin fanda ular odatda farqlanadi.
Nikoh-
jinslar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi ijtimoiy institut, nikohni erkak
va ayol o‘rtasidagi munosabatlarning tarixan o‘zgaruvchan ijtimoiy shakli sifatida
belgilaydi, bu orqali jamiyat jinsiy hayotini tartibga soladi, ularning oilaviy va ota-
ona huquqlari va majburiyatlarini belgilaydi. Hozirgi vaqtda ko‘p hollarda nikoh-
bu erkak va ayolning ixtiyoriy birlashmasi bo‘lib, o‘zaro kelishuvga asoslangan,
qonunga muvofiq rasmiylashtirilgan, oilani yaratish va saqlashga qaratilgan. Nikoh
tuzish erkinligi bilan birga, uni bekor qilish erkinligi ham bo‘lishi mumkin, bu
ajralishda o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun oilaviy xulq-atvor sohasiga
ajralishga va ajralishga olib keladigan hamkorlarning harakatlari ham kiradi.
S. I. Golod er va xotin o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatni nikoh belgilaydi,
ma’naviy tamoyillari bilan tartibga va tabiiy qadriyatlar bilan qo‘llab-
quvvatlanadigan -"Nikoh" tushunchasidir. Bu ta’rif nikohning quyidagi
xususiyatlarini ta’kidlaydi:
1) nikohga xos munosabatlarning institutsional emasligi;
2) ikkala er-xotinning axloqiy burchlari va imtiyozlarining tengligi.
"Oila" tushunchasi (nikoh tushunchasidan
farqli
o‘laroq) er-xotinlar, ularning
farzandlari
va
boshqa
qarindoshlar
o‘rtasidagi
murakkab
munosabatlar
tizimini
tavsiflashga
mo‘ljallangan.
Ko‘pgina mutaxassislar quyidagi oilaning
ta’rifidan foydalanadilar:
"oila er-xotinlar,
ota-onalar va bolalar
o‘rtasidagi
munosabatlarning
tarixan
o‘ziga xos tizimidir; bu a’zolari nikoh va ota-ona munosabatlari, umumiy hayot va
o‘zaro axloqiy javobgarlik bilan bog‘langan kichik ijtimoiy guruhdir.
Oiladagi ijtimoiy zaruriyat jamiyatning aholining jismoniy va ma’naviy
ko‘payishiga bo‘lgan ehtiyoji bilan belgilanadi
Oilani ijtimoiy institut sifatida ham, kichik guruh sifatida ham o‘rganish
fanda an’ana tusini olgan. Faylasuflar, huquqshunoslar, sotsiologlar va pedagoglar
251
oilani birinchi navbatda ijtimoiy institut sifatida o‘rganadilar. "Ijtimoiy institut"
tushunchasi jamiyat inson hayotining eng muhim sohalarida kishilar faoliyatini
tartibga soladigan va nazorat qiladigan rasmiy va norasmiy qoidalar, tamoyillar,
normalar va munosabatlarning barqaror majmuini anglatadi.
Odatda har qanday
zamonaviy jamiyatda mavjud bo‘lgan 5ta asosiy ijtimoiy institutlar mavjud: oila,
iqtisodiyot, siyosat, ta’lim va din. Oila ijtimoiy institut sifatida, birinchi navbatda
jamiyat a’zolarining takror barpo bo‘lishi va ularning birlamchi ijtimoiylashuvini
amalga oshiradi. Oila alohida psixologik muhit-sevgi, g‘amxo‘rlik, hurmat,
tushunish,
qo‘llab-quvvatlash tufayli shaxsning
ijtimoiylashuvida jiddiy
afzalliklarga ega. Psixologlar oilani birinchi navbatda kichik guruh deb
hisoblaydilar. Oilani kichik guruh sifatida tushunish oilaga psixologik yordam
ko‘rsatish uchun katta imkoniyatlar ochadi. Ijtimoiy psixologlar kichik guruhni
umumiy maqsad va vazifalar bilan birlashgan, bir-biri
bilan bevosita barqaror
shaxsiy aloqada bo‘lgan kichik ijtimoiy guruh deb hisoblaydilar va bu hissiy
munosabatlar maxsus guruh qadriyatlari va normalarining paydo bo‘lishiga asos
bo‘ladi.
Shunday qilib, kichik guruh sifatida oilaning quyidagi xususiyatlari ajrata
olamiz:
1. Uning a’zolari o‘rtasidagi qarindoshlik yoki nikoh munosabatlari.
2. Jamoa.
3. Maxsus hissiy, axloqiy va huquqiy munosabatlar.
4. Oilaviy guruhga umrbod a’zolik (oila tanlanmagan).
5. Guruhning maksimal tarkibi: yosh, shaxsiy, jinsiy, professional, ijtimoiy-holat
va boshqa farqlar.
Oila muhim adaptiv imkoniyatlarga ega bo‘lgan
doimiy rivojlanayotgan
tizimdir. Tizim elementlaridan birining o‘zgarishi, masalan, er-xotinlar o‘rtasidagi
munosabatlarda butun oilaga ta’sir qiladi. Alohida oila a’zolarining individual
disfunksiyalari ham tizimli buzilishlarning aksidir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
