Lektsiyalar toplami

Saz a`sbaplarinin` sag`asi tuwrali ilimiy derekler. 
Xaliq o`nermentleri adam balasinin` arziw-a`rmanlarin, qayg`i-quwanishlarin saz arqali 
sa`wlelendiriw maqsetinde, sol tuyg`ilardi ko`pshilikke tu`sinikli etip ortaqlasiw ushin, o`z 
talg`amina beyimlestirip, o`zinen jag`imli hawaz shig`aratug`in ha`r qiyli saz a`sbaplarin 
do`retken, o`z o`nerlerin arttirip otirg`an. Usinday uzaq jollardi basip o`tken du`n`ya xaliqlari 

---

ma`deniyatinin` rawajlaniw basqishlari, sonin` ishinde Orta Aziya xaliqlari muzika 
ma`deniyatinin` rawajlaniw ha`m a`ste-aririn qa`liplesiw da`wiri bizin` eramizdiy I-III a`sirlerine 
tuwra keledi. Ha`ttki, bizin` eramizdan aldin`g`i da`wirlerden basalandi-degen boljawlar da 
barshiliq. Buni arxeologiyaliq ashiliwlar ha`m ilimiy izertlewlerdin` juwmaqlari ayqin 
ko`rsetedi. 
Arxeologiyaliq 
izertlewler 
na`tiyjesinde 
O`zbekistan, 
Qaraqalpaqstan 
Respublikasinin` aymag`inda uliwma Xorezm oypatinda ko`p g`ana a`yyemgi qalalardin` 
bolg`anlig`i, al olardin` ko`plegen puqaralari joqari ma`deniyatli, ha`r ta`repleme sawatli, sonin` 
menen birge sheber qolli qurilisshi ha`m o`nermentshiler bolg`an. A`ne usinday da`reklerdi 
u`yrene otirip bizde saz a`sbaplarinin` qalay payda boliwi, qalay sog`iliwi, qaysi jerlerde, qaysi 
oraylarda ko`birek ushirasqan degen sorawlar tuwiliwi mu`mkin. Onda biz arxeologiyaliq 
izertlewler na`tiyjelerine isene otirip, onin` orayi-Sogda dep pikirlewge tuwra keledi. Sonday-aq 
«Ud» a`spabin uslap turg`an mu`sinlerdin` nusqalari Afrasiabtan da tabilg`an edi. Sol 
da`wirlerde adamlar ta`repinen saz a`sbaplardin` ha`r qiyli nusqalari do`retilip, solardin` ishinde 
hawazi qulaqqa jag`imli-Ud a`spabi ken`nen tarag`anlig`i ma`lim.
Muzika tuwrali en` u`lken kitaplardan esaplang`an «Al-musiqi al kabir» kitabinda Farabi 
oni «Ud» ati menen atag`an. Bul «Ud» a`spabinda jipek sabaqtan tar tag`ilg`an. IX a`sirden 
keyin to`mengi jag`ina ishekten tar tag`ilatug`in bolg`an. bul muzikaliq a`sbapqa arabsha- «Ud» 
dep at qoyilg`anina qaramastan, ol to`rt qa`lpinde saqlang`an bolip, «bam-en` to`mengi ses, zir- 
en` joqari ses»-degen persiyali atamasi da qaldirilg`an IX a`sirlerde «Al Kinda» degen besinshi 
ati qosiladi. Solay etip, Farabiydin` aytiwi boyinsha «Ud» a`spabinin` da`stesine baylang`an 
perdeler to`rt tarli waqtinda to`rt barmaq penen shertilip toliq emes oktavani quraytug`in edi. 
Saz asbaplari qaraqalpaq muzika ma`deniyatinda Orta Aziya xaliqlarinin` ko`rkem o`neri 
menen ajiralmas uqsasliqqa ha`m o`zinin` ko`p a`sirlik tariyxina iye. Onin` tariyxiy tamirlari 
esaplang`an derekler—bizin` eramizg`a shekemgi IV a`sir ha`m bizin` eramizdin` I-a`sirine 
tiyisli estelikler. Arxeologiyaliq izertlewler ju`rgiziw na`tiyjesinde «Qoyqirilg`an qala» ha`m 
«Topiraq qala» qarabaqanalarinan bir qansha bahali mag`liwmatlar tabilg`an. Onda ha`r qiyli saz 
a`sbaplari uslap turg`an halinda saling`an mu`sinlerdin`, sonin` menen birge duwtar tipindegi 
a`sbapti uslap turg`an qizlardin` tulg`asi sa`wlelengen mu`sinlerdin` tabiliwi menen sabaqlasadi. 
O`tken a`sirdin` 30-jillari O`zbekstanda muzika ma`deniyat intensiv ra`wishte rawajlaniw 
da`wiri edi ha`m 1936-jili I-ma`rte o`zbek xaliq saz a`spablarinda nota arqali oqitiwdi Xamza 
atindag`i Muzika uchilishesinde kirgizildi. Bul waqitqa kelip usi uchilishenin` muzika 
ustaxanasinda 
bir 
topar 
konstruktorlardan 
V.A.Romanchenko, 
A.A.Kevxoyants, 
S.E.Didenkolar, A.I.Petrosyats basshilig`inda xaliq saz aspablarin qayta islep rawajlandiriw 
orayin du`zdi. 

---