Lektsiyalar toplami

 
2.TEMA 
SAZ A`SBAPLARININ` KELIP ShIG`IWI HA`M ONIN` EVALYuTsION
RAWAJLANIW TARIYXI. 
JOBA:
1. Saz a`spablarinin` payda boliwi ha`m olar haqqinda an`iz-a`psanalar. 
2. Saz a`spablari tuwrali ilimiy derekler ha`m onin` rawajlaniwi. 
3. Rekonstruktsiya.  
Saz a`sbaplari qalay payda bolg`an? Sazdin` ku`sh-qu`direti. 
Saz-sa`wbet, qosiq, «muzika» tin`law ju`da` a`yyemgi da`wirlerde, jer betinde tirishilik payda 
boliwi menen bir qatarda kelip shiqqan. Aradan bir neshe min` jillardin` o`tiwi menen adamzat 
aqilinin`, sana-seziminin` rawajlaniwina baylanisli ku`n-ko`ris maqsetinde, olar an` awlaw ushin 
qatti kerilip tartilatug`in ha`r qiyli aw-duzaq sabaqlarin, oq jaylardi oylap tapqan. 
Oqjayg`a kernep tartilg`an jiplerden qanday da bir jag`imli ses shig`atug`inlig`in an`lag`an, 
onnan tisqari taw jiralarinda, taw u`ngirlerinin` qasinda turip, qatti baqirg`an waqitta, tawlardag`i 
jira ha`m saylardan, u`ngirlerden adamlardin` dawisina uqsas ses qayta jan`g`irip 
shig`atug`inlig`i belgili bola baslag`an. Haqiyqatinda da eski ag`ash gu`ze, gu`bi, shelek, tas 
gu`zelerdin` awzina jaqin bir qiya bakirsan`, onin` izin ala sol jerden o`zinin` dawsin aytqalanip 
jan`g`iradi. Bunday sesler rezonans, bizin`she aytqanda, qayta jan`g`iriw qubilisi dep ataladi. 
A`ne, usinday seslerdin` qaysinday qaytalanatug`inligin biliwge qiziqqan adamlar, sesti 
qaytalaytug`in ishi quwis a`sbaplardi ilaydan, ag`ashtan, qamis, quwran kendir ha`m basqa da 
o`zegi gewek zatlardan sog`ip ko`rgen, solay etip adamlar bir neshe min` jillardin` o`tiwi menen 
o`z a`rmanlarin is ju`ine asira baslag`an. Aqir-ayag`inda olar jinshke jipti «quwisliq» betine qatti 
kernep tartip a`sbap islegen, olardi u`plep ko`riw arqali qanday da bir siyqirli sestin`, jag`imli 
a`jayip hawazdin` payda bolatug`inlig`in aniqlag`an. Adamlar ko`p izleniwlerden keyin qamis 
buwininan sirnayg`a usag`an, iladan u`shpelek balaman siyaqli ses shig`aratug`in qurallar 
islegen, keyin ala ag`ashlardi oyip ha`m ilaydan da solarg`a usag`an a`sbaplar islep, olardi 
quyashqa, otta keptirgen. Sol a`sbaplardag`i quwisliqtin` ashiq turg`an jerine jin`ishke sabaqlardi 

---

kesesine tartqan, kernelgen jipte qol menen qozg`ap jiberse ses shig`aratug`inlig`in sezgen, 
sonday-aq qabakardin` jin`ishke jerinen kesesine kesip, buganda jip kernep tartip ko`rse, olardan 
da kulakka jag`imli ja`ne de anig`iraq ses shig`aratug`inlig`ina aqili alisa baslag`an. Usinday 
jollar menen bir neshe ma`rtebe qayta sog`iw, qayttan du`etiw na`tiyjesinde ha`zirgisine 
birna`wiya uqsas qulaqqa jag`imli hawaz shig`aratug`in saz a`sbaplarin jaratiwg`a erisken. 
XVII-asirde jasag`an muzika izertlewshisi Darvish Aliydin` aytiwina qarag`anda bir tu`rli 
tamburg`a iye bolg`an qobiz ku`ta` a`iyemgi saz a`spabi. Oni «muzikanin` teoriyasin jaqsi 
u`yrenip alg`an XIV-a`sirdin belgili sazendesi Sultan Uvaystin` zamaninda qollandi»-dep 
ko`rsetedi. 
Qaraqalpaq jirawlarinda bul a`sbap haqqinda minaday legendalar saqlang`an. Esemurat 
jiraw menen Qiyas jiraw bilay deydi` Qobizdin` piri Qorqit ata ha`m Diywanayi buriq dep 
esitemiz. Bizlerden buring`i o`tken jirawlar bilay dep a`psana qilatug`in edi. Qorqit ata 
ag`ashtan qobiz islep saz shertiwdi a`rman etipti. Ko`p ag`ashlardi jonip halek bolsa da, islegen 
qobizinan na`tiyje shig`ara almapti. Qorqit atanin` qobiz jonip otirg`anin shaytanlar ko`rip, 
Qorqit atadan qobizin`di ko`rset dese, Qorqit ata shaytanlardan qobizin jasiripti. Onnan keyin 
Qorqit ata tog`aydan shig`ip ketetug`in kisige uqsap jasirinip barip, ekinshi joldan buqqishlap 
barip, shaytanlardin` so`zin tin`lapti. Shaytanlar Qorqit ata tuwrali bilay dep otir eken «Qorqit 
ata ku`ta` a`jayip isti baslag`an eken, biraq aqirina jetkere almapti. Egerde tog`aydag`i don`iz 
su`ykenip quwrag`an jigildik jiydenin` ag`ashinan qobizdi jonsa, onnan tostag`an shig`arsa, 
onin` tostag`anin baqirawiq tu`yenin` bas terisi menen qaplasa, og`an kisnewik attin` quyrig`inan 
alip qil taqsa, qumlaqta, tawda o`setug`in sasiq quraydin` shiresinen (shayirinan) jaqsa, qildin` 
astinan ko`terip turatug`in qabaqtan jonip tiyek salsa, ju`da` shiqqish a`sbap bolg`an bolar edi». 
Qorqit ata shaytanlardin` bul so`zin esitip izine g`irra qaytip, shaytanlardin` aytqaninday etip 
qobizin islegen eken, tu`rli namag`a shertiletug`in saz a`sbabi, ju`da` jaqsi qobiz bolipti. Qorqit 
ata qobizdi ha`r tu`rli namag`a salip shertip ju`re beripti mine sol eken Qorqit ata qobizdin` piri 
bolipti...»