|
12-§. Huquqbuzarlik va yuridik javobgarlik
H u q u q b u z a rlik d eganda, jam iyat uchun xavfli b o 'lg a n qilmish
(harakat yoki harakatsizlik) tushuniladi. Bunday qilmish q o n u n bilan
m u h o faza qilinadigan ijtimoiy m unosabatlarga zarar yetkazishi yoki
z a ra r yetkazish xavfini tug'dirishi m um kin.
H u q u q b u z a r l i k n i n g a sosiy belgilari q u y i d a g i l a r d a n ib o r a t:
ijtimoiy xavflilik; h u q u q q a zidlik; ayblilik; ja z o la n ish .
Ijtim o iy
x a v flilik
s h u n d a n ib o r a t k i , b u n d a h u q u q b u z a r l i k j a m i y a t n i n g
q a d r iy a tla r ig a ta jo v u z qiladi, xususiy va ijtim oiy m a n f a a t l a r n i
poym ol etadi. H u q u q b u z a rlik n in g zararligi yoki xavfliligi sh u n d an
iboratki, u jam iy at hayotining m a ro m ig a salbiy t a ’sir etadi.
Huquqqa zidlik
— huquqbuzarlikning ikkinchi belgisi. Bu o 'rin d a
gap qilmish o q ib a tid a q o n u n n in g , m u a y y a n hu q u q iy n o rm a n in g
buzilishi to 'g 'ris id a b o rm o q d a . B oshqacha aytganda, h u q u q b u z a r
q o n u n d a yoki h u q u q n o rm asid a belgilab qo'yilgan taqiqni buzadi.
44
www.ziyouz.com kutubxonasi
Agar bunday taqiq b o ‘lmasa, huquqbuzarlik ham b o im a y d i. Q o n u n
kengaytirilgan ho ld a yoki analogiya bo'y icha talqin etilishi m um kin
emas.
A y b lilik
— h u q u q b u z a r l i k n i n g u c h i n c h i b elg isi. H u q u q
n orm asini yuridik jav o b g arlik n i zim m asiga olishga q o d ir b o i g a n
shaxs bu zad i va shaxs bu h a r a k a tn i q a s d d a n yoki ehtiyotsizlik
o q ib a tid a sodir etadi.
A yb — shaxsning o'z i sodir etgan h u q u q q a xilof harakatiga va
uning zararli oqibatlariga ruhiy m unosabati. Qariyb h ar doim inson
oldida h u q u q q a mos yoki h u quqqa zid tarzda h a rak at qilishni tanlash
im k o n i b o i a d i . A g a r u ikkinchi y o 'ln i ta n la s a , h u q u q q a xilof
qilmishni aybli tarzd a sodir etgan, deb hisoblanadi.
B a lo g 'a t yoshiga y e tm a g a n la r yoki aqli n o ra s o deb topilgan
shaxslar sodir etgan qilmish (huquqqa zid b o i s a ham) huquqbuzarlik
b o im a y d i. Baxtsiz hodisa, tasodif natijasida, biron kim saga aybsiz
zarar yetkazish hodisasi ham h uquqbuzarlik emas.
H uquqbuzarlikning to'rtinchi belgisi
—
jazolanish.
Bu m a i u m
h u q u q b u z a rlik uchun uni sodir etgan shaxsning vakolatli davlat
organi to m onidan javobgarlikka tortilishini bildiradi. Bu javobgarlik
huquqiy n o rm an in g sanksiyasida ifodalanadi.
B a ’zi hollarda shaxs q o n u n g a binoan javobgarlikdan ozod etilishi
h a m m u m k in . L ekin buni h a m v a k o la tli d a v la t o rg a n i a m alg a
oshiradi.
H u q u q b u z a rlik la r qonunchilikning qaysi sohasiga tegishliligiga
q arab, bir q an ch a turlarga b o i in a d i. H uqu q b u zarlik n in g quyidagi
turlarini keltirish m umkin:
- fuqarolik-huquqiy (m ajburiyatni bajarm aslik, m oddiy z a ra r
yetkazish);
- m a 'm u riy (m ayda bezorilik, y o i l a r d a harakatlanish qoidalarini
buzish va hk.); intizomiy (ishga kelmaslik, kech qolish);
- jinoiy, y a ’ni jin o y a tla r ( o d a m o i d i r i s h , o ‘g ‘rilik, militsiya
xodimiga qarshilik k o ‘rsatish va boshqalar). H u q u q b u zarlik n in g
t u rig a q a r a b d a v la t m a jb u r lo v c h o r a la r i h a m o ‘z g a rib tu ra d i.
U larning eng o g i r l a r i jin o y at sodir etilganda q o ila n ila d i.
Yuridik javobgarlik, ijtimoiyjavobgarlikning boshqa shakllaridan
farqli ravishda, d o im o h u q u q n o rm a la rig a asoslanadi va davlat
majburlov normalari bilan b o g i i q b o i a d i . Yuridik javobgarlik —
h uquqbuzarning huquq norm alariga asoslangan va huquqbuzarlik
fak tid an kelib chiqadigan qilmishi uchun ja v o b berish va davlat
m a j b u r l o v c h o r a l a r i s h a k l i d a g i n o x u s h o q i b a t l a r i g a c h id a s h
majburiyati h am d a shunday oqibatlarga haqiqatan duchor boiishidir.
45
www.ziyouz.com kutubxonasi
Yuridik javobgarlik belgilari quyidagilardan iborat:
-
davlat majburlov choralari bilan uzviy aloqadorlik;
- fa k tik asos
—
huquqbuzarlik;
- y u r id ik aso s
—
y u r id ik ja v o b g a r lik n in g h u q u q iy ta rtib g a
solinganligi;
- davlat qoralovi bilan bog'liqlik;
- huquqbuzar huquqlarmi cheklash bilan bog ‘liq salbiy oqibatlar;
-
h u q u q b u za rlikn i sodir etishda aybdor deb topilgan sh a xsg a
n is b a ta n j a z o q o 'lla s h ; h u q u q iy p r in s ip la r g a a s o s la n g a n lik
(qonuniylik, individuallashtIrish, tabaqalashganlik va boshqalar).
Yuridik javobgarlikning asosi huquqbuzarlik, y a ’ni huquq norm a-
larini buzuvchi m uayyan harakat y o k i harakatsizlikdir.
H u q u q b u zarlik n in g h a r xil turlari turli xil yuridik ja v o b g arlik k a
olib keladi. M a s a l a n , f u q a r o l i k h u q u q b u z a r l i g i ( m a jb u r iy a tn i
bajarmaslik) — fuqaroviy-huquqiy jav o b g arlik k a (zararni qoplash,
n e u s t o y k a n i t o 'l a t i s h g a ) , m a ’m u r iy h u q u q b u z a r l i k ( y o 'l l a r d a
ha ra k a tla n ish qoidalarini buzganlik) — m a ’m uriy ja v o b g a rlik k a
(jarima, tran sp o rt vositasini boshqarish huq u q id an m a h ru m etishga)
o l i b k e l a d i . J i n o i y h u q u q b u z a r l i k , y a ’ni j i n o y a t e s a j i n o i y
ja v o b g a r l i k k a olib keladi ( u n g a n i s b a t a n o z o d l i k d a n m a h r u m
etishgacha b o i g a n ja z o qoMlanishi mumkin).
Y u rid ik j a v o b g a r lik ikki asosiy s h a k ld a — sud ta r tib id a va
m a ’muriy tartib d a am alga oshiriladi. Jinoiy javobgarlikni am alga
oshirishning sud tartibi h u q uqbuzarga nisbatan faqat vakolatli davlat
organi nomi bilan sud tom onidan jazo q o ‘llanilishini bildiradi. U sh b u
s u d t a r t i b i f u q a r o v i y - h u q u q i y j a v o b g a r l i k u c h u n xos, j i n o i y
javobgarlik uchun esa majburiydir.
Y uridik javobgarlikning ikki turi farqlanadi: ja rim a yoki jazo;
huquqni tiklovchi javobgarlik. Jarim a jazosi m a ’muriy yoki intizomiy
xato jin o y atlar uchun qo'llaniladi. Javobgarlikning ushbu turiga xos
xususiyat s h u n d a n iboratki, u fa q a t protsessual s h a k ld a am alg a
o sh irilad i h a m d a tegishli v a k o l a t l a r g a ega d a v la t o r g a n la r i va
m a n s a b d o r shaxslarning hujjatlari bilan belgilanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
II MA V Z U
Do'stlaringiz bilan baham: |
