N a t i j a d a q o n u n c h i q a r u v c h i o r g a n n i n g iro d a s i b a ja rilis h i
m ajb u riy b o 'lg a n m u ay y an h u q u q iy h u jja td a o 'z ifodasini topadi.
H u q u q m a n b a i d e g a n d a . u n i o b y e k t i v i f o d a l a s h u s u l l a r i
tush u n ilad i. H u q u q m a n b a la r in i quyidagi asosiy tu rla rg a b o 'lis h
q ab u l qilingan:
- huquqiy odat;
- yuridik pretsedent;
- norm ativ-huquqiy hujjat;
- xalqaro-huquqiy norm alar;
- diniy norm alar.
Huquqiy odat
d eb doimiy takrorlanishi natijasida b a rq a ro r xulq-
a t v o r n o r m a s i g a a y l a n g a n va k e y in c h a lik d a v l a t t o m o n i d a n
tasdiqlangan xulq-atvor qoidasiga avtiladi.
O dat insoniyat janvyati rivojlanishining ilk bosqichlaridagi ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy huquq manbai bo'lgan. Odat
asta-sekin norm ativ hujjat bilan siqib chiqarilgan va almashtirilgan.
Shundan keyin u huquqning yuridik manbai bo'lm ay qolgan.
Hozirgi vaq td a odatning aham iyati katta emas.
U faqat qonun
yetarli b o 'lm a g a n yoki q o n u n n in g o'z i o d a tg a havola qiladigan
hollardagina saqlanib qolm oqda.
Yuridik p retsed en t
— h u q u q n in g s h u n d a y m a n b a ik i, b u n d a
m uayyan ish b o 'y ic h a chiqarilgan sud qaro ri kelgusida shunday
ishlarni hal etishda qoidaga aylanishi m umkin.
Yuridik pretsedent ish bo'yicha sud yoki m a ’muriy
organning
q a r o r i g a m u a y y a n n o r m a t i v ( u m u m m a j b u r i y ) k u c h b e ris h n i
bildiradi. Bunday q a ro r kelgusida shun-day ishlarni k o 'rib chiqishda
m ajburiy bo'ladi va shu bilan huquqiy tus oladi.
H u q u q iy o d a t va yuridik p re tse d e n t bir q a t o r xorijiy m am -
lakatlarning huquq tizimida k atta ahamiyatga ega. lekin O'zbekiston
Respublikasining huq u q tizimida qo'llanilmaydi.
Sud pretsedenti Buyuk Britaniya. A Q S H , K an ad a. Avstriyada
h u quq m anbai hisoblanadi. Bu m am lak atlarn in g
h am m asida sud
hisobotlari chop etiladi. U lardan pretsedentlar haqida m a ’lumot olish
m um kin. A lbatta. bu m am lakatlarning h a r birida sud pretsedenti
turlicha qo'llaniladi. Pretsedentni huq u q m anbai sifatida tan olish.
q o n u n b o 'l m a g a n yoki b o 'lg a n s h a r o itla r d a h a m sudga q o n u n
ijodkorligi vazifasini bajarish imkonini beradi.
N o r m a tiv - h u q u q iy h u jja t
— v a k o l a t l i d a v l a t o r g a n i n i n g
belgilangan ta rtib d a qabul qilgan yuridik hujjati b o 'lib , u m u m
majburiy xulq-atvor qoidalarini o 'z ichiga oladi. Barcha normativ-
huquqiy hujjatlarga quyidagi belgilar xosdir:
37
www.ziyouz.com kutubxonasi
- ular huquqiy n o rm alarn i belgilab beradilar, o'z g artirad ilar yoki
b e k o r
qiladilar;
- ularda belgilangan qoidalarning m azm uni bayon etiladi;
- belgilangan n o rm a la rg a u m u m m ajb u riy tus beradi yoki ilgari
belgilangan n o rm alarn in g am a ld a bo'lishini bek o r qiladi.
N o rm a tiv s h a rtn o m a — h u q u q m anb ain in g alohida turi b o ‘lib,
ijtimoiy m u n o s a b a tla rn i h u q u q iy tartib g a solishning asosi b o ‘lib
xizmat qiladi. N o rm a tiv sh a rtn o m a la rd a bir q an ch a subyektlarning
irodasi m u ja ssa m la n a d i, m a sa la n , x alq aro , j a m o a v iy va b o s h q a
s h a rtn o m alarn in g subyektlari.
N o r m a t i v - h u q u q i y h u j j a t l a r n i n g t u r l a r i d a v l a t n i n g q a y s i
organlari to m o n id a n qabul qilinganligiga
h a m d a ularning yuridik
kuchi k a tta yoki kichikligiga q a r a b farqlanadi. U sh b u belgilarga
a s o s a n , n o r m a tiv - h u q u q iy h u jja tla rn i quyidagi tu rla rg a b o i i s h
m umkin:
Q o n u n — u m u m x a lq ovoz berishi (referendum i) o rq ali yoki
m a m la k a tn in g oliy vakillik o rg a n i (p a rla m e n t) q a b u l qilad ig an
n o r m a t i v - h u q u q i y h u jja t. Q o n u n l a r o r a s i d a K o n s t i t u t s i y a —
davlatning asosiy qonuni — alohida mavqega ega bo'lib, oliy yuridik
kuchga egadir. Konstitutsiya va konstitutsiyaviy qonunlarni faqat
parlament qabul qilishi mumkin, chunki ularda konstitutsiyaviy tuzum
asoslari, insonlar va fuqarolarning asosiy h u quq va erkinliklari ham da
konstitutsiyaga o'zgartishlar kiritish tartib-qoidalari belgilab q o ‘yiladi.
Konstitutsiyaviy q o n u n la r alohida ta rtib d a qabul qilinadi.
D a v l a t b o s h lig 'in in g n o r m a t i v h u jja tla ri. X u s u s a n ,
bizning
m am lak atim izd a bu farm on — O 'z b e k isto n Respublikasi Konsti-
tutsiyasining 94-moddasiga asosan, Prezident chiqaradigan normativ-
hu q u q iy hujjat. U sh b u hujjat K onstitutsiya va q o n u n larg a h a m d a
O 'zb ek isto n n in g x alqaro s h a rtn o m a la rig a zid kelmasligi kerak.
H u k u m a tn in g q aro rlari va farmoyishlari ijro etuvchi hokimiyat
organining o 'z vakolati doirasida ch iqaradigan n orm ativ-huquqiy
hujjatlaridir. U sh b u h ujjatlar K onstitutsiya asosida qabul qilinib,
O 'z b e k is to n q o n u n la r i v a P re z id e n tn in g n o r m a tiv
fa rm o n la rin i
am a lg a oshirishga q a ra tilg a n . V azirliklar, dav lat q o 'm i t a l a r i va
i d o r a l a r i n i n g b u y r u q v a y o ' r i q n o m a l a r i d a v l a t b o s h q a r u v i
o rg an larin in g n o r m a tiv -h u q u q iy hujjatlaridir. U la r konstitutsiya
asosida qab u l qilinib, q o n u n la r, Prezidentning
farm onlari h a m d a
h u k u m a t qarorlarini bajarishga qaratilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
