Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya yo’nalishi fiziologiya, genetika va biokimyo kafedrasi

So’lak hosil bo’lish mexanizmi
. So‟lak hosil bo‟lishi to‟g‟risida 
fiziologiyada ikkita nazariya bor: filtratsiya va sekretsiya nazariyalari. 
Birinchi nazariya tarafdorlari so‟lak qon plazmasidan filtrlanish oqibatida 
hosil bo‟ladi deb tushuntirilar edi. Karl Lyudvig so‟lak bezlariga boradigan qon 
tomchilaridagi bosim so‟lak yo‟lidagi bosimdan ortiq emasligini isbotlangandan 
so‟ng bu nazariya‟ni ahamiyati pasaydi. 

---

Ikkinchi nazariya so‟lak bezlarining faol sekretsiyasi tufayli so‟lak hosil 
bo‟ladi, deb xisoblaydi. O‟tkazilgan juda ko‟p tajribalar bu nazariya‟ni to‟g‟riligini 
tasdiqlaydi. Jumladan faol uchraydigan bezda kislorod sarfi ortib, karbonat 
angidrid hosil bo‟lishining kuchayishi kuzatilgan. Yana bir dalil shuki tomirlarni 
kengaytirib, bezning qon bilan ta‟minlanishining yaxshilaydigan va shu tariqa 
filtratsiyaning zo‟rayishi va yo‟l ochadigan modda – atropin yuborish so‟lak 
ajralishini kuchaytirmaydi.
4-rasm. Yolg’ondakam oziqlantirilayotgan it. 
So‟lak bezlarining hujayralarida endokrin va apokrin bez sekretsiaylar 
kuzatiladi. Bez hujayralari o‟z suyuqligini ishlab chiqarish uchun zarur barcha 
moddalarni o‟ziga keladigan qondan oladi. Bez sekreti hujayra ribosomasi 
ishtirokida hujayraning endoplazmatik to‟ri va Golji apparatida hosil bo‟lib,
hujayraning uch qismiga to‟planadi va u yerda asta-sekin hujayra pasti orqali 
alveolaga ya‟ni bez pufakchasiga chiqariladi. Sekret endokrin yo‟l bilan 
chiqarilganda hujayra hech shikastlanmaydi, apokrin yo‟l bilan chiqarilganda esa
hujayra emerilib, sekret bilan birga alveola ichiga chiqadi. Alveolalarga chiqqan 
sekret epiteliy hujayralarining qisqarishi natijasida alveola yo‟llariga, bu yo‟llar 
esa, ulardagi silliq muskul tolalarining qisqarishi tufayli bez yo‟liga o‟tadi.