Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik

Belgi
Gen
Genotip
1. Yong‘oqsimon
A - B -
AABB, AaBb
2. Gulsimon tojli
A - b -
AAbb, Aabb
3. No‘xotsimon tojli
a - B -
aaBB, aaBb
4. Yalpoqsimon tojli
a - b -
aabb
P: 
O AAbb 
x 
O aaBB 
Gametalar: 
Ab 
aB
F 1: 
AaBb
Fenotip: Yong‘oqsimon tojli
F2: 
O AaBb 
x 
O AaBb
X
AB
Ab
aB
ab
AB
AABB
Yong‘oqsimon
tojli
AABb
Yong‘oqsimon
tojli
AaBB
Yong‘oqsimon
tojli
AaBb
Yong‘oqsimon
tojli
Ab
AABb
Yong‘oqsimon
tojli
AAbb
Gulsimon
AaBb
Yong‘oqsimon
tojli
Aabb
Gulsimon
aB
AaBB
Yong‘oqsimon
tojli
AaBb
Yong‘oqsimon
tojli
aaBB
No‘xotsimon
aaBb
No‘xotsimon
ab
AaBb
Yong‘oqsimon
tojli
Aabb
Gulsimon
aaBb
No‘xotsimon
aabb
Yalpoqsimon
F
2
9 ta yong‘oqsimon tojli; 3 ta gulsimon tojli; 3 ta n o ‘xotsi- 
m on tojli; 
1
ta yalpoqsimon tojli tovuqlar rivojlanadi, ya’ni bu nis- 
bat duragaylar chatishtirishning avlodida kuzatiladigan fenotip 
b o ‘yicha belgilarning ajralish nisbatiga mos keladi.

---

39
Mustaqil yechish uchun masalalar
1. O dam da yaqindan ko‘rish dom inant belgi b o ‘lib, turli dara- 
jada nam oyon b o ‘ladi. Bu belgi har xil autosom ada joylashgan 
dom inant genlarning kom plem entar ta ’siri natijasidir. G enotipda 
har ikkala dom inant genlar uchrasa yaqindan ko‘rishning yuqori 
darajasi, dom inant genlardan faqat bittasi uchrasa belgi o ‘rta dara- 
jada yuzaga chiqadi.
O na yuqori darajada yaqindan ko‘radigan, ota esa normal 
ko‘rish qobiliyatiga ega b o ‘lgan oilada ikki farzand tug‘ilgan: biri 
yuqori darajada, ikkinchisi o ‘rta darajada ko‘radi. O ta-onalar va 
avlodlar genotipini aniqlang.
2. T o ‘tiqushlarda patlar rangi ikki juft birikmagan va allelmas 
genlar tom onidan belgilanadi. Ikki xil dom inant genlarning 
genotipda birga kelishi yashil rangni belgilaydi, bir juftning dom i­
nant geni ikkinchi juftning retsessiv geni bilan birga uchraganda 
sariq yoki havorang nam oyon b o ‘ladi, har ikkala juftning retsessiv 
genlari esa oq rangni belgilaydi.
a) Patlari yashil rangli to ‘tiqushlar, oq patli to ‘tiqushlar bilan 
chatishtirilganda, keyingi avlodda olingan qushlarning 25 foizi 
yashil, 25 foizi havorang, 25 foizi sariq va 25 foizi oq patli b o ‘lgan. 
Chatishtirish uchun olingan to ‘tiqushlarning genotipini aniqlang. 
O ‘rganilayotgan belgining irsiylanish qonuniyatini aniqlang.
b) Yashil rangli to ‘tiqushlarning o ‘zaro chatishtirish natijasida 
avlodda 55 ta yashil, 18 ta sariq, 17 ta havorang va 
6
ta oq rangli 
qushlar olingan. O ta-ona va duragaylarning genotipini aniqlang.
d) 
Hayvonot bog‘i oq to ‘tiqushlarga buyurtm a bergan. Ammo 
fermada mavjud b o ‘lgan yashil va sariq qushlar chatishtirilganda oq 
to ‘tiqushlar hosil b o ‘lmagan. Fermadagi to ‘tiqushlarning genotip- 
larini aniqlang.
3. Sichqonlarda ju n rangining kulrang b o ‘lishligi dom inant A 
va B genlarning kom plem entar ta ’siriga bog‘liq. A geni mustaqil 
holda ju n rangining qora b o ‘lishligini ta ’minlaydi. B geni esa, A 
geni ishtirokisiz junning rangli b o ‘lishligini ta ’minlaydi. A geni esa, 
B genining ishtirokisiz junning rangli b o ‘lishligini ta ’minlay olmay- 
di. Shuning uchun genotipda dom inant gen B b o ‘lsa ham sichqon­
lar oq junli b o ‘ladi. Shu genlarning retsessiv allellari yig‘indisi ham 
ju n rangining oq b o ‘lishi sabab b o ‘ladi.
a) 
Kulrang sichqonlar chatishtirilganda, keyingi avlodda olin­
gan sichqonlarning 82 tasi kulrang, 27 tasi qora va 35 tasi oq junli

---

40
Genetika
b o ‘lgan. Chatishtirish uchun olingan sichqonlarning genotipini 
aniqlang.
b) 
Kulrang sichqonlar chatishtirilganda F
1
da olingan sichqon- 
larning 58 tasi kulrang va 19 tasi qora junli b o ‘lgan. Sichqonlarning 
genotipini aniqlang.
d) Digeterozigotali kulrang sichqonlar retsessiv oq sichqonlar 
bilan chatishtirilsa, keyingi avlodda olingan sichqonlarning 
genotipi qanday b o ‘ladi?
e) Kulrang sichqonlar, qora sichqonlar bilan chatishtirilganda 
F
1
da olingan sichqonlarning ham masi kulrang b o ‘lgan, F
2
da esa 
3/4 kulrang, 1/4 qora sichqonlar olingan. Chatishtirish uchun olin- 
gan va chatishtirishdan keyin olingan sichqonlarning genotipini 
aniqlang.
Test topshiriqlari
1. Allel genlarning o ‘zaro ta ’siri qaysi javobda berilgan.
1. Dominantlik 2. Epistaz 3. Polimeriya 4. Retsessivlik 
5. Kodominantlik 
6
. Ko‘p allellik 7. Komplementarlik 
8
. To‘liqmas 
dominantlik 9. O‘ta dominatlik
A) 1.4.5.6.8.9 B) 2.4.6 C) 1.2.5.8.9.4 D) 2.3.7
2. Allelmas genlarning o ‘zaro ta ’siri qaysi javobda berilgan.
1. Dominantlik 2. Epistaz 3. Polimeriya 4. Retsessivlik
5. Kodominantlik 
6
. Ko‘p allellik 7. Komplementarlik 
8
. To‘liqmas 
dominantlik 9. O‘ta dominatlik
A) 1.4.5.6.8.9 B) 2.4.6 C) 1.3.5.8.9.4 D) 2.3.7
3. Gomozigota (aa) holatda yuzaga chiqadigan belgi qaysi javobda
berilgan.
A) Dominant B) retsessiv C) ko‘p allel D) Kodominant
4) Geterozigota holatida (Aa) har ikkala gen o ‘z ta ’sirini yuzaga
chiqarishi
........ 
deyiladi.
A) Dominant B) retsessiv C) ko‘p allel D) Kodominant
5. 
Barcha qon guruhidagi farzandlar tug‘iladigan ota-ona genoti­
pini k o ‘rsating.
A) Geterozigotali 3 va 2 qon guruhli ota-onadan
B) Gomozigotali 3 va 2 qon guruhli ota-onadan
C) Geterozigotali 3 va 1 qon guruhli ota-onadan
D) Gomozigotali 1 qon guruhli ota-onadan
6) Odamlarda uzoqni k o ‘rmaslik kasalligi qanday irsiylanadi.
A) Dominantlik B) Epistaz C) Polimeriya D) Komplementarlik

---

41
7. Sichqonlarda junning rangi komplementar irsiylanadi F2 dagi
ajralish nisbatini k o ‘rsating.
A) 
6
: 7 B) 9:3:4 C) 9:6:1 D) 1:1:1
8. Tovuqlar toji komlementar irsiylanadi yapoloqsimon toj genotipi­
ni k o ‘rsating.
A) AAbb B) AaBb C) aabb D) aaBB
9. Geterozigota holatda dominant genning ta ’siri kuchliroq bo‘ladi-
gan belgi.
A) O‘ta dominant B) Retsessiv C) Ko‘p allel D) Kodominant.
1. 
Komplementarlik.
Tabiatda keng tarqalgan ikki yoki undan 
ortiq allelmas (odatda dom inant b o ‘lgan) genlarning o ‘zaro ta ’siri 
natijasida yangi belgi yuzaga chiqadi. Bu allellarning har biri 
genotipda alohida uchraganda muayyan o ‘ziga taalluqli belgini 
yuzaga chiqaradi. M asalan, odamning norm al eshitish qobiliyati D 
va E allelmas dom inant genlarning o ‘zaro ta ’siri bilan belgilanadi 
(D — chig‘anoq rivojlanishi, E — eshitish nervi rivojlanishi belgi­
laydi). H ar ikkala genlar b o ‘yicha dom inant gomozigotalar 
(D D EE) yoki geterozigotalar (DdEe) da eshitish qobiliyati normal 
rivojlanadi. Agar ikkita allelmas genlarning bittasi retsessiv 
gomozigota holida kelsa (D D ee va ddEE) karlik kasalligini ku- 
zatiladi. Quyidagi rasmda komplementarlik irsiylanish berilgan 
(11-rasm).
Interferon oqsili, gemoglobin polipeptidlari sintezlanishi, 
sochning pigmentatsiyasi ham komplementarlik xususiyatiga bog‘- 
liq. Komplementarlikda belgilar ajralishi 9 : 7; 9 : 
6
: 1; 9 : 3 : 4 
nisbatda kuzatiladi.
8
-§ . N oallel genlarning o ‘zaro t a ’siri
AAbb