Mahsulotlar sifatini aniqlash va sertifikatlash

1.2. Paxtaning fizik-mexanika xususiyatlari 
Bir necha yillar davomida asosiy maydonlarda ekilayotgan paxta navlarining 
tolalari bo„yicha umumlashtirilgan texnologik xususiyatlari 1 -j advalda keltirilgan. 
1-
 
rasm. Paxta ko„rinishi 
1-jadval 
Paxta seleksion navlarining tolalari bo„yicha texnologik xususiyatlari 
Seleksion navi
Shtapel
massaviy
uzunligi,
mm
Chiziqli
zichligi,
m-tex
Nisbiy
uzilish
kuchi,
gf/tex
Mikro-
neyr
ko„r-
sat-
kichi
Tipi
Uzun tolali navlar
Termiz 31 I 36,0
153 j 30,2
-
3
0„rta tolali navlar
S-6524
33,5
159
25,8
4,2
4
S-4727
31,7
177
25,1
4,5
5
An-Boyovut 2
31,8
171
25,1
4,3
5
Buxoro 6
32,5
167
25,5
4,0
5
Namangan 77
32,4
176
25,0
4Д
5
Xorazm 127
33,6
179
25,3
4,4
4
Omad
32,6
185
24,4
4,3
5
Oqqo„rg„on 2
32,6
167
25,4
4Д
5
Sharaf 75
32,7
157
24,5
4,5
5
Mehnat
32,1
172
24,6
4,4
5
Oqdaryo 6
34,0
178
25,1
-
5

---

Paxtaning zichligi y
s
- 1300 kg/m
3
(toylangan tolaning zichligi 1500 kg/m
3
ga 
teng deb qabul qilinadi), bo„sh uyulgan paxtaning zichligi 5
S
- g„o„zani seleksion 
naviga, sanoat naviga va uning terim usuliga bog„liq. 
2-jadval 
Bo„sh uyulgan paxtaning hajmiy zichligi 
Fizik-mexanik
Qo„lda terilgan paxta
Mashinada
xususiyatlari
I nav
П nav
III nav
terilgan paxta, 1 
nav
Bo„sh uyulgan paxta hajmiy 
zichligi, kg/m
3
 G„ovakligi
64
61
59
60
У 
— 
3
П =
c
100
7 c
95,0
95,3
95,5
95,0
G„ovaklik koeffitsiyenti
E
 = 
Y c
 ~
5 c
S c
19,3
20,3
21,1
20,7
Paxtaning tabiiy uyulish burchagi a = 45° ga teng, yon tomonlari cheklangan 
hajmda paxtaning siqilishi quyidagi ifoda bilan belgilanadi: 
5
S
=mR
n
, 
Bu yerda 5
S
- uyulgan paxtaning hajmiy zichligi, kg/m
3
; R - nisbiy siqilish 
bosimi, N/m
2
; m - paxta namligiga bog„liq boigan koeffitsiyent; n - G„o„za 
seleksion naviga bog„liq boigan miqdor. 
Paxta massasidagi tashqi kuchlar ta‟siri ostida siljishga boigan qarshilik 
(
T
)
 
paxtaga boigan solishtirma bosim (R) 
va 
paxta tuzilish yopishqoqligi (S) gabogiiq. 
T
=
 
tg ф. P+C 
Bu yerda tg ф - ichki sirg„anish koeffitsiyentiga (f) teng boigan paxtaning 
ichki sirg„anish burchagi. 
Nisbiy yon bosimining koisatkichlari (q) N/m
2
larda oichanadi va quyidagi 
tenglama bilan aniqlanadi 
9 

---

3-jadval 
I
 
nav paxta uchun «m» - koeffitsiyentini 
<
Namlik, foiz
m
n
3
21,8
0,3
5
22,4
0,3
6
22,7
0,3
7
22,8
0,3
8
22,9
0,3
9
23,1
0,3
10
23,2
0,3
q = K P; 
bu yerda: R-nisbiy bosim, N/m
2
; К - paxta namligiga bogiiq bo„lgan yon 
bosim koeffitsiyenti. 
4-jadval 
Paxta hajmiy zichligining (8
S
) siqishning solishtirma bosimiga (R) qarab 
o„zgarish 
Nisbiy bosim, kJN/m
2
Uyulgan paxtaning hajmiy zichligi, kg/m
3
I nav
IV nav
1,27
105
100
4,7
149
132
11,0
188
165
17,2
214
187
23,5
240
208
29,7
252
218
Yon bosim koeffitsiyenti (K) paxtaning 1 sanoat navi uchun eng katta 
ko„rsatkichga ega. Nav pasayishi bilan koeffitsiyent (K) kamayadi, paxtaning V 
navi uchun koeffitsiyent (К) I nav koeffitsiyentining 85 foizini tashkil etadi. 
Turg„unlik va harakatdagi ishqalanish koeffitsiyentining qiymati paxtaning 
navi va nisbiy bosimidan tashqari uning seleksion navi va namligiga ham bogiiq. 
Paxtaning sanoat navi pasayishi bilan ishqalanish koeffitsiyenti qisman kamayadi. 
10 

---

5-jadval 
Paxta yon bosimi koeffitsiyenti (K) miqdori 
I nav paxtaning namligi, foiz
К 
5 
0,177 
6 
0,172 
7 
0,168 
8 
0,164 
9 
0,161 
10 
0,158 
6-jadval 
Paxta uchun ishqalanish koeffitsiyentlari (Mn va Mg) ning ko„rsatkich!ari 
Paxta 
harakat 
qilayotgan 
sirtning 
nomi
Nisbiy bosim kN/m
2
 (kgf/sm
2
) bo„Iganda 
ishqalanish koeffitsiyentlari qivmati
0,098 (0,001)
0,49-2,45
(0,005-0,025)
4,9-9,8 (0,05-
0,1)
Mn
Mg
Mn
Mg
Mn
Mg
Po„lat (prokat)
0,80
0,70
0,55-
0,55-
0,4-
0,39
Transporter
0,50
0,45
0,45
0,50-0,40
tasmasi:
0,90
0,78
0,80-
0,75-
0,55-
0,44
Rezina qavatisiz
0,86
0,72
0,65
0,50
0,50
0,73
Rezina qavatli
0,47
0,45
0,45
0,68-0,64
0,87
0,81
0,80-
0,76-
0,77
0,68-0,64
G„isht:
0,80
0,73
0,77
0,75
0,70
pishgan
0,82
0,71
0,73-
0,68-
0,70
xom
0,75
0,71
Somon suvoq
1.3. Paxta tolasining fizik-mexanik xususiyatlari 
Paxta tolasining paxta tolasi bo„ylab ishqalanish koeffitsiyenti f harakat tezligi 
0,1 m/s bo„lganda 0,24 ga teng. 
Paxta tolasi poiat bo„ylab ishqalanganda tezlikka qarab ishqalanish 
koeffitsiyenti quyidagilarga teng. 
ll 

---

Paxta tolasining po„latarrabo„ylab ishqalanish koeffitsiyenti 0,3 gateng. 
Tolaning chigitgabirikish mustahkamligi. Tolaning chigitga birikish mustahkamligi 
paxtani qayta ishlash texnologiyasida, paxtaga qayta ishlash xom ashyosi sifatida 
qaralganda, tolaning valikli va arrali jinlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu 
tabiiy ko„rsatkichga uskunalar ishining miqdoriy (ish unumdorligi), ham sifat 
(tolada ifloslik va nuqsonlar miqdori, kalta tola mavjudligi) ko„rsatkichlari bog„liq 
bo„ladi. 
7-jadval 
Uzun tolali navlar uchun bir dona tolaning chigitga birikish mustahkamligi 
ko„rsatkichlari 
Seleksiya navi
Tolaning birikish mustahkam
igi, sN (gf)
Xalaza
Yoni
Umumiy
Termiz - 24 
3,55 (3,62) 
3,42 (3,49) 
3,49 (3,56) 
Termiz - 31 
3,87 (3,95) 
4,44 (4,53) 
4,15(4,24) 
1.4. Tabiiy tolalar haqida umumiy ma‟lumotlar 
Tabiiy tolalar inson hayotida ko„p asrlardan buyon foydalanilib kelinadi.
1
Tabiiy tolalami chidamliligi, uzoq muddat foydalanilishi va tashqi ko„rinishini 
yaxshilash ishlari uzoq tarixga ega. To„qimachilik buyumlarini qoida tayyorlashda 
tolani bo„yash qadimdan foydalanilganini misol bo'lishi mumkin. Tabiiy bo„yoqlar 
bilan bo„yash inson sivilizatsiyasi kabi keksa hisoblanadi. Hozirgi kunda tabiiy 
tolalami tuzilishi va kimyoviy tarkibini o„rganish xamda ulaming kimyoviy va 
fizik xususiyatlarini oshirish maqsadida ilmiy izlanishlar va tajribalar olib 
borilmoqda. Tabiiy tolalami xususiyatlarini oshirish usullaridan odatda namlash 
ishlatiladi. Bunda kimyoviy modda suv bilan reaksiyaga kirishib tola suv bilan 
to„yinadi. 
Bu reaksiyalar, foydalanishda bir xil bo„lmaydi. Tolaga namlikni kirib 
borishi katta amaliy ahamiyatga ega. Tabiiy tolalarni 

---

xususiyatlarini yaxshilashda fizik usuldan foydalanish mumkin. Tabiiy tolalami 
xususiyatlarini yaxshilashda plazma, qisqa razryadni nam kimyoviy jarayonda 
ishlov berish usulidan foydalanish mumkin. Tolaga kimyoviy ishlov berishda 
ko„picha turli moddalardan foydalaniladi. Tolaga kimyoviy ishlov berish uning 
fizik yoki kimyoviy xususiyatlarini yaxshilash maqsadida amalga oshiriladi. Bu 
tolalarga jun, paxta, va o„simlik tolalari kiradi. 
Paxta tabiiy tolalardan eng zaruri hisoblanib, dunyo bozorida tolaga bo„lgan 
ehtiyojning 40% ni tashkil qiladi. Paxta tolasi boshqa o„simliklar kanop, zig„ir va 
boshqa, tolalariga nisbatan bitta to„qimadan asosan sellyulozadan iborat bo„ladi. 
Paxta chigit va uning sirtida joylashgan toladan iborat bo„lib, paxta tolasi o„sish 
jarayonidasilindirik shaklda bo„lib bir uchi yopiq va ikkinchi tomondan chigitga 
birikkan bo„ladi. Tola chigitdan ajratilgandan keyin tola quriydi va buralgan lenta 
shaklida bo„ladi (2-rasm). Paxta tolasini sifatini yaxshilash maqsadida kimyoviy 
ishlov berish usulini qoilanilishini tarixi uzun boiib, bu usuldan boshqa sellyulozali 
tolalarga ishlov berishda ham ishlatilgan. Tolani tashqi ko„rinishini va 
mustahkamligini yaxshilash maqsadida oqartirish va bo„yash jarayonlari amalga 
oshiriladi. 
Mamlakatimiz azaldan o„zining iqlimi, serunum tuprog„i, yer osti va yer usti 
boyliklari bilan mashhur bo„lib kelgan. Bugungi kunda ham 0„zbekistonda 
yetishtirilayotgan qishloq xo„jaligi mahsulotlari jahon bozori peshtaxtalarida o„ziga 
xos o„rin egallaydi. Buni birgina paxtachiligimiz misolida ham ko„rishimiz 
mumkin. Hozirda mamlakatimizda har yili 3,2-3,3 million tonna paxta xomashyosi 
yetishtirilib,undan olingan sifatli tolaning 50 foizdan ortig„i xorijga eksport 
qilinmoqda. 
Bunday muvaffaqiyatga erishishning asosiy omili hukumatimiz tomonidan 
sohaga berilayotgan doimiy e‟tibor va ayniqsa, iqtisodiy imtiyozlar, fan va texnika 
yutuqlari hamda ilg„or texnologiyalarni joriy etish, fermerlik harakatiga katta yo„l 
ochilishi hisoblanadi. 
Bosqichma-bosqich 
olib 
borilayotgan 
islohotlar 
tufayli 
fermer 
xo„jaliklarining moddiy texnika bazasi yildan-yilga mustahkamlanib bormoqda. 
13 

---