Mushtariybegim Boynazarova 4-kurs 405 - guruh
Mustaqil ish
boyligidagi so„zlarning taxminan 30 foizigina sof inglizcha so„zlar, qolganlari qardosh
xalqlardan, roman, fransuz
yoki italyan, sharq tillaridan o„zlashgan so„zlardir. Tillarning
bir- biriga o„zaro ta‟siri tillarning chatishuvi va belingvizm hodisalariga sabab bo„ladi.
(Agar so„z o„zlashtirilish tilning ichki (grammatik) strukturasiga ta‟sir ko„rsatmasa, bu
tillarning hamkorligi (языковые контакты) deyiladi, agarda
bir til boshqa tilga tazyiq
o„tkazib, uning ichki strukturasiga o„rnashsa, bu tillarning chatishuvi deyiladi. Lekin bu
tushuncha ham nisbiydir. Masalan, arab xalifaligi davrida turkiyzabon va eroniy xalqlar
uning tazyiqi ostida edilar. Arab tili nafaqat davlat tili, balki madaniy va diniy (ilohiy kitob
“Qur‟on” arab tilida bo„lganligi, hamda uni o„rganish, o„qish majburiy qilib qo`yilganligi
bois mustamlaka xalqlardan arab tilining nafaqat leksikasini, balki grammatikasi va
fonetik, ifodali (qiroat) o„qish malakalarini egallashlarini ham talb qilar edi) ta‟sir
vositasiga aylantirilgan edi. Biroq, arab tili turkiy tilga
jips singganligi bilan, uning
grammatik qurilishi (flektiv) turkiy tilga ko„chmagan. Fransiyaning XI asrda Britaniya
orolini bosib olishi va fransuz tili bilan anglosakson tillari orasidagi kurash natijasi
chatishuvga misoldir. Fransuz tili Angliya hududida g„olib, ingliz tili esa mag„lub bo„ldi,
lekin fransuz tili o„z vatanida yashar, rivojlanar ham edi. Xullas, til kurashlaridan keyin,
g„oliblar o„z
tillarini unutib, angtosakson tilini qabul qiladilar. Ingliz tili ham fransuz
tilidagi so„zlarning ma‟lum bir
qismini saqlab qolib, tilning (kelgindi tilni) o„zini siqib
chiqaradi. Demak, bu yerda superstrat hodisasi, ya‟ni kelgindilar tilining mahalliy tilga
ta‟siri sodir bo„lishi, lekin uni siqib chiqarolmasligi yuz bergan. Endi bilingvizm jarayoni
haqida. Bilingvizm – ikki tillilik demakdir. Turkiy xalqlar uchun ikki tillilik ularning
butun tarixiy taraqqiyoti davomida va barcha hududlarda tarqalishi doimiydir. Ancha
intensiv ifodalangan ikki tillilikning qadimiy davrdagi ko„rinishlari turkiy-mo„g„ul, turkiy
- fin-uyur va turkiy – fors, turkiy- arab bo„lib, ularning o„zaro ta‟sirini ko„rsatuvchi
xususiyatlar hozirgi davrgacha saqlanib qolgan. Bu ta‟sir bir tomondan, Sibir
va Volga
bo„yi turkiy tillarida, boshqa tomondan O„rta Osiyo va Kavkaz turkiy tillarida hozirgacha
ko„rinadi. Sovet ittifoqi davrida turkiy-rus bilingvizmi bu davr tilining asosini tashkil etdi.
Bilingvizm shevalararo ham bo„lishi mumkin: masalan, Buxoro shevasida tojik-o„zbek
ikki tilligi mavjud. Tillarning o„zaro ta‟siri tufayli tilning fonetik, leksik va grammatik
tizimida ma‟lum o„zgarishlar sodir bo„lishi mumkin. Rus tili ta‟sirida o„zbek tili tizimida