Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

4. Qadriyatlar ierarxiyasi. Q
adriyatlar shaxs va jamiyat ehtiyojlari, manfaatlari bilan 
belgilangani bois, ular murakkab tuzilishga va alohida ierarxiyaga ega bo‗ladi. Qadriyatlar 
ierarxiyasi zamirida tirik mavjudot sifatidagi inson hayoti uchun zarur bo‗lgan fundamental 
qadriyatlar (tabiiy boyliklar, moddiy yashash sharoitlari – turar joy, oziq-ovqat mahsulotlari, 
sog‗liqni saqlash va sh.k.) va insonning ijtimoiy mohiyatiga, uning ma‘naviy tabiatiga bog‗liq 
bo‗lgan oliy qadriyatlar yotadi. Birinchi guruhga moddiy (utilitar) qadriyatlar, ikkinchi guruhga esa 
ma‘naviy qadriyatlar kiradi. qadriyatlarning birinchi guruhi insondan tashqarida yotuvchi maqsad 
bilan belgilanadi, ikkinchi guruh ichki asosga ega. Moddiy, utilitar qadriyat vositaning qimmatidir, 
zero narsaning foydaliligi u nimaga xizmat qilishga mo‗ljallangan bo‗lsa, Shu vazifa bilan 
belgilanadi. O‗z vazifasini bajargach, bu narsa qadriyat sifatida o‗z ahamiyatini yo‗qotadi. Moddiy, 
utilitar qadriyatdan farqli o‗laroq, ma‘naviy qadriyat o‗ziga to‗q xususiyat kasb etadi va o‗zidan 
tashqarida yotuvchi motivlarga muhtoj bo‗lmaydi. Utilitar pragmatik qadriyatlar faoliyat maqsadini 
belgilasa, ma‘naviy qadriyatlar inson faoliyatining mazmunini belgilaydi.
Shunga mos ravishda shaxsning ma‘naviy dunyosi ham o‗z ierarxiyasiga ega bo‗ladi. Inson 
ma‘naviyati uchta: ma‘rifiy, axloqiy va estetik asoslarni o‗z ichiga oladi. Ularga ma‘naviy 
ijodkorlarning uch tipi: donishmand (biluvchi), taqvodor (avliyo) va san‘atkor mos keladi. Bu 
asoslarning o‗zagi ma‘naviyatdir. Bilim bizga haqiqatning tagiga etish uchun imkoniyat yaratib, 
to‗g‗ri yo‗l ko‗rsatsa, axloqiy va estetik asos insonning o‗z egoistik «Meni» chegarasidan chetga 
chiqib, ezgulik urug‗ini sochish qobiliyati va ehtiyojini nazarda tutadi.
Ma‘naviy qadriyatlarning o‗ziga xos xususiyati Shundaki, ular noutilitar va noinstrumental 
xususiyat kasb etadi: ular boshqa biror narsaga xizmat qilmaydi, aksincha, boshqa barcha narsalar 
ularga bo‗ysunadi va oliy qadriyatlar bilan bog‗liq holdagina muayyan mazmun kasb etadi. Oliy 

---

234 
qadriyatlarning yana bir xususiyati Shundan iboratki, ular muayyan xalq madaniyatining o‗zagi 
hisoblanadi. Madaniyatda odamlarning fundamental umuminsoniy qadriyatlari: tinchlik, salomatlik 
va insoniyat hayoti mujassamlashadi. Madaniyatda muloqot qadriyatlari (do‗stlik, mehribonlik, 
ishonch, oila), turmush tarzi qadriyatlari (ijtimoiy adolat, erkinlik, inson huquqlari va Shu kabilar 
haqidagi tasavvurlar) o‗z ifodasini topadi. Oliy qadriyatlar yo‗l tanlash vaziyatlarining cheksiz 
to‗plamida ro‗yobga chiqadi.
Shunday qilib, qadriyatlar tushunchasi shaxsning ma‘naviy dunyosi bilan uzviy bog‗liq.