Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Bilishdagi qarama- qarshiliklar
. Bilish jarayonining ichki mantig‗i (izchilligi) qanday? 
Bilish jarayoni ma‘lum qarama-qarshiliklardan ham xoli emas. Ular bilishning murakkab 
muammolarga to‗la xususiyatini aks ettiradi. Bilish jarayonida mavjud qarama-qarshiliklarning 
ayrimlarini aytib o‗tamiz.
Sub‘ekt va ob‘ekt (ya‘ni inson va tashqi dunyo) o‗rtasidagi qarama-qarshilik mangu va mutlaqo 
tabiiydir. U insonning dunyoni amalda o‗zgartirish ehtiyoji bilan bu dunyo haqidagi bilimlarning 
kamligi (yoki umuman mavjud emasligi) o‗rtasidagi nomuvofiqlikni ifodalaydi. Aslida bilish 
jarayoni doim ayni Shu nomuvofiqlikdan boshlanadi.
Ba‘zan bilishga sezgi a‘zolari ma‘lumotlari bilan tashqi dunyoning fikr va tushunchalardagi 
in‘ikosi o‗rtasidagi qarama-qarshilik xosdir. Ma‘lumki, Quyoshning chiqishini faqat Quyosh 
harakatsiz Er atrofida aylanishini taxmin qilib, sezgi a‘zolari yordamida tushuntirish mumkin. Biroq 
bu hodisani ilmiy mushohada yordamida, ikkala osmon jismining harakatchanligini isbotlash yo‗li 
bilan ham tushuntirish mumkin. Bu qarama-qarshilik taxminlarimizning mantiqiy dalillar va 
mulohazalar tizimi yordamida tajribada sinash yo‗li bilan echiladi.
SHakllangan nazariya bilan olingan Yangi ilmiy dalillar va eksperimental ma‘lumotlar 
o‗rtasidagi qarama-qarshilik ham bilish uchun tabiiy bir holdir. Bunda mazkur dalillar yordamida 
nazariyaga aniqlik kiritish yoki, aksincha, uni eskirgan va o‗z ahamiyatini yo‗qotgan deb topish 
talab etiladi.
Bilish jarayonida fandagi oqimlar, maktablar va ayrim nazariyalar o‗rtasida qarama-qarshiliklar 
Yuzaga keladi. Bunday qarama-qarshilik falsafada ham, masalan, «Demokrit yo‗nalishi» va «Platon 
yo‗nalishi» o‗rtasida mavjud. Insonning tashqi dunyoni to‗liqroq va aniqroq bilishga intilishi bilan 
buning uchun sub‘ektiv va ob‘ektiv chegaralar (inson qobiliyatining cheklanganligi, fan va texnika 
rivojlanish darajasining etarli emasligi va boshqalar) mavjudligi o‗rtasidagi nomuvofiqlik odatdagi 
hol hisoblanadi. Faol va rivojlanuvchi jarayon bo‗lgan inson bilishi uchun qarama-qarshiliklarning 
mavjudligi tabiiy bir holdir. Ularning umumiy negizini amaliyot, ijtimoiy hayot tashkil etadi. 
Qarama-qarshiliklar amaliyot jarayonida Yangi metodlar va dalillarni izlash, bilish sub‘ektining 
intellektual qobiliyatini takomillashtirish yo‗li bilan echiladi.

---

184