Manaviyat asoslari Lotin pv doc

Ma’naviy fazilatlar
insonning ma’naviy qiyofasi, ijtimoiy 
hayot, ong va munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lgan, jamiyat taraqqiyoti 
va turmushi ta’sirida shakllangan ma’naviy xususiyat va xislatlarining 
umuminsoniy hamda milliy fe’l-atvor ko‘rinishlarini ifodalaydi. 
Sharq xalqlarida ma’naviy fazilatlarni tarbiyalashning muhim mezoni 
«O‘zingga nima tilasang, o‘zgalarga shuni tilagin» degan hikmatda 
mujassamlashgan. Ulug‘ ajdodlarimiz Imom Buxoriy va Imom 
Termiziy hikmatlarida yuksak ma’naviy fazilatlar tavsiflab berilgan. 
Abu Nasr Farobiy jamiyat hayotida rahbarlarning eng muhim o‘n
ikki 
ma’naviy fazilatlari, aholining har bir tabaqasiga xosligini tahlil 
etgan bo‘lsa, Yusuf Xos Hojib va Mahmud Qoshg‘ariy fuqaroning 
odobini, Kaykovus esa farzandlarda ma’naviy fazilatlarni 
shakllantirish yo‘llarini batafsil bayon etgan.
Muqaddas kitoblarimizda ham ma’naviy fazilatlarning komil 
insonni voyaga yetkazish hamda ularning jamiyat taraqqiyotida tutgan 
o‘rni ta’kidlanadi. Ma’naviy qadriyatlar ijtimoiy-tarixiy, madaniy 
taraqqiyot natijasida shakllanadi, takomillashib, boyib boradi. Shu 
tariqa milliy madaniyat rivojlanadi. Bu jarayonda ma’naviyat ahli-
allomalar, adib va ziyolilarning milliy ong, milliy ruh, milliy o‘ziga 
xoslikni ta’minlash va rivojlantirishda tutgan o‘rni beqiyosdir. Ulug‘ 
ajdodlarimiz Imom Buxoriy, At-Termiziy, G‘ijduvoniy, Naqshband, 
Muhammad Muso Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Ibn Sino, Abu 
Rayhon Beruniy, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy kabi 
zotlarning bizga qoldirgan bebaho ma’naviy-ma’rifiy, ilmiy merosi 
nafaqat xalqimiz, balki jahon madaniyati xazinasidan munosib o‘rin 
olib, insoniyatni ezgulik sari yetaklab, har tomonlama barkamol 
insonlarni tarbiyalab voyaga yetkazishga xizmat qilib kelmoqda.

---

265
Binobarin, yuksak ma’naviy fazilatni o‘zida mujassamlashtirgan 
bu ulug‘ zotlarning o‘zi ham biz uchun ma’naviy yetuklik timsoli bo‘-
lib qoladi. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek,
 
«Biz bu bebaho merosdan 
xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko‘p bahramand etsak, 
milliy ma’naviyatimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu insoniy 
fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma’rifiy qurolga ega 
bo‘lamiz»
1
.
Xalqimiz ma’naviy taraqqiyoti jarayonida shakllanib, 
sayqal topib kelayotgan xislatlar ma’naviy fazilatning eng noyob 
ko‘rinishlari sirasiga kiradi.
Jamiyatda qabul qilingan ma’naviy mezonlarga mos bo‘lmagan 
qilmishi uchun o‘zidan uyalgan odam o‘zgalarga ham ana shunday 
nojo‘ya xatti-harakatni ravo ko‘rmaydi. O‘zida hayo tuyg‘usi 
bo‘lmagan odam o‘zgalardan hayoli bo‘lishni talab qila olmaydi. 
Ma’naviy fazilatlar tushunchalari doirasida or-nomus ham muhim 
o‘rin tutadi. Or-nomus bu o‘ziga nomunosib yoki ep ko‘rilmagan 
ishdan, narsadan xijolat tortish, uyalish, nomus qilish tuyg‘usidir. 
Oriyat bu or-nomus tushunchalaridan tashqari izzat-nafs, qadr-
qimmat tuyg‘ularini ham ifodalaydi. Chunki oriyatli odam o‘zi, oilasi, 
mahallasi hamda Vatanining manfaatlari va qadr-qimmatini yuksak 
tutadi. Nomus esa iffat, bokiralik ma’nolarini mujassam etgan holda 
insonning jamiyatda o‘z mavqeyini saqlashi, ko‘pchilik manfaatlarini 
hurmat qilish va ardoqlash, noo‘rin xatti-harakatlardan xijolat tortish 
tuyg‘ularini, oila, jamoa va ajdodlar sha’niga dog‘ tushirmaslik 
ma’nolarini ham anglatadi. Andisha ham ma’naviy fazilatdan biri 
sifatida ijtimoiy hayotda muhim o‘rin egallab, o‘zbek millati 
vakillariga xos xususiyat sifatida oqibatni o‘ylab ish tutish, mulohaza 
yuritish hissidir.
Andishali kishi farosat bilan ish tutib, ma’naviy fazilat sohibi 
ekanini namoyon etadi. Ma’naviy fazilatdan yana biri vijdon 
kishining kundalik faoliyati, qilmishi, fe’l-atvorida mujassamlashgan 
oila, mahalla, jamoa, jamiyat, millat va Vatan oldida ma’naviy 
mas’uliyatni his etish tuyg‘usidir. Insof esa adolat va vijdon amri 
bilan faoliyat yuritish tuyg‘usi bo‘lib, o‘zaro munosabatlarda halollik, 
to‘g‘rilik, tenglik, sofdillik va to‘g‘riso‘zlikni ifoda etadi. Insof 
kategoriyasi sharq falsafasida insonning jamiyatning ma’naviy-
axloqiy me’yorlari nuqtayi nazaridan o‘z xulq-odobini nazorat qilishi 
1
Каримов
И
.
А
. 
Юксак
маънавият
- 
енгилмас
куч
, 
Т
.: «
Маънавият
» 2008. 48-
бет
. 

---

266
va uni baholay olishi sifatida talqin qilinadi. Shu bilan birgalikda 
insof vijdonli kishining yoki ma’lum jamoaning jamiyatga yoki 
boshqa shaxslarga nisbatan o‘z xulq-atvori uchun ma’naviy 
javobgarligini ham anglatadi. Ma’naviy fazilat insonning shaxs 
sifatidagi faoliyatida ham, uning Vatan va xalq oldidagi mas’uliyatini 
his etishida ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, jamiyat ma’naviy 
taraqqiyotining o‘ziga xos mezoni sifatida xizmat qiladi.