Metodologiyasi

Voqelikdagi faktlar va tarixiy tafakkur dali 1 larini ham da
m a ’lu m o t d a g i 
d a liln i voqelikdagi d alild an bir-biridan farqlay
olish tadqiqotlar jarayonida m u h im aham iyat kasb etadi. 
H ar 
qanday xabar va m a’lu m otn i voqelikdagi d alil sifatida qabul q i­
lish va ayni vaqtda voqelikdagi holatlarni m a’lum otlar tarkibiga
singdirish m aqsadga m uvofiq em as.
Shundan kelib chiqqan holda M .Ivanov dalillarn i g u ru h lar- 
ga ajratishni ta k lif etadi. Bunga ko'ra eng avvalo ular m azm u- 
niga ko'ra iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy bo'lishi m um kin, ya’ni 
bunday dalillar jam iyat tuzilishi va vazifalaridagi aloqadorlikni 
o'rganish im konini bersa, ikkinchi guruh tarixiy hodisa (vo- 
qea) ning tarkibini aniqlab beruvchi m azm unga ega bo'lib tuzi- 
lishiga ko'ra alohida g u ru h n i tashkil etadi. Bunga ko'ra d alillar 
oddiy va m urakkab bo'lishi m um kin. Oddiy dalil tak ro rlan - 
mas va yagona bo'lib, yanada soddaroq guruhlarga va qism - 
larga bo'linm aydi. M urakkab d alillar esa bu tu n -b u tu n jaray­
onlar bilan bog'liq bo'lib yoki ayni vaqtda ularni aks ettirib 
(masalan, xalqlarning kelib chiqishi va shakllanishi, dehqonchi- 
likning kelib chiqish va shakllanishi, taraqqiy etib borish bos- 
qichlari va boshq.) um um iylik kasb etadi. D alillarni o'rganish 
tizim li yondashuvni talab etadi. U chinchidan, d alillarni m az- 
mun va m ohiyatidan kelib chiqqan holda m uhim lik darajasiga 
asosan, ya’ni tadqiqot jarayonidagi o 'ta m uhim ligi va aksincha, 
ahamiyatga ega em asligi bilan ham guruhlarga ajratish m um ­
kin. Tarixchi tadqiqot jarayonida eng avvalo m uhim aham iyat- 
8
a ega m avzulardan b irin i yoki tarixiy jarayonning eng dolzarb 
sohalaridan birining tadqiqini tanlashi m um kin. Ayni shu jaray- 
°nda dalilarning m uhim liligi darajasidan kelib chiqqan holdagi
145

---

yondashuv orqali tad q iq otning predm etini va jih atlarin i tan 
olishi yoki aniqlashi m um kin Biroq bir narsaga e ’tibor qaratish 
kerakki, bunda d alillarn i m uhim ligi jih atlarin i yoki darajalari- 
ni aniqlab olish nisbiydir, ya’ni ayni bir holatda biror-bir da- — 
lil m uhim aham iyat kasb etsa, ikkinchi bir holatda u e ’tiborni 
tortm asligi yoki aham iyatsiz bo'lishi m um kin. Ya’ni, biror-bir 
tarixiy shaxsning hayoti va faoliyati bilan bog'liq dalillar o'sha 
davlatning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy yoki m adaniy hayoti ta­
rixi jarayonlarini yoritishda m uhim aham iyat kasb etm aydi, bi­
roq o'sha tarixiy shaxsning faoliyati va hayotini o'rganishda be- 
bahodir.
I.K ovalchenko d a lilla rn i uchta darajaga bo'ladi: tarixiy vo- 
qelikka aloqador dalillar, tarixiy m anbalardagi dalillar (fakt- 
lar), tarixiy-ilm iy d a lilla r (faktlar). Tarixchi tadqiqotlar ja ra ­
yonida bu har uchala d a lillar darajasini bir-biridan ajrata olishi 
kerak.
Voqea va fakt m uhim tarixiy kategoriyalar hisoblanadi. K o'rini- 
shidan oddiy m azm unga egadek ko'rinsada, bu tushunchalarning 
mohiyati va m azm uni birm uncha m urakkabdir. XIX asrning ik­
kinchi yarm idan bugungi kunlarga qadar tarixchilam ing bu tu ­
shunchalarning mohiyati haqida bahslari davom etib kelayotgan- 
ligi ham bu ikki tushunchaning tarix fani va uning tadqiqotlari 
jarayonida alohida m uhim aham iyat kasb etishi va ayni vaqtda 
ularning m urakkabligini ko'rsatib beradi.
Voqea - qachondir bo'lib o'tgan, sodir bo'lgan holat. Bu holat 
aksariyat hollarda tarixchining tadqiqot jarayonidagi diqqat-e’ti- 
borining asosiy m arkazida turadi. Aksariyat hollarda tarixni vo­
qea bilan bog'liq m unosabatda tushuniladi. Ingliz tarixchisi va 
faylasufi Robin Jorj K ollingvud (1888-1943-yy.)ning ta ’kidlashi- 
cha, antik davrlardan boshlab tarix «res gestae* (insonlarning 
o 'tm ish da am alga oshirilgan faoliyati), ya’ni eng m ashhur siyosiy 
voqealar haqida hikoya qilish sifatida tushunilgan1.