Metodologiyasi

x u s u s i y a t l a r i
ni asoslab bergan nuqtayi nazaridan kelib chiqib yon- 
dashdi. U tarixchi dalillarga asoslangan sof haqiqatni o'z fikr-m u- 
lohazalariga asoslangan holda bayon qilishi kerak deb hisobladi. 
Tarixiy dalillar bir m arta sodir bo'ladigan holat bo'lib, u indivi­
dual xususiyatga ega va hech qachon takror sodir bo'lmaydi. D a- 
lillarning saralab olinishi m e’yorlari uning «nodir*ligini asoslaydi.
Biroq fanning rivojlanishi shuni ko'rsatdiki, dalillar tadqiqot- 
ning faqatgina asosiga em as, balki uning natijasiga ham bevosi- 
ta ta’sir ko'rsatuvchi om ildir. D alillarsiz nafaqat um um lashtirish 
mumkin emas, balki ilm iy dalillarning o'zi ham o'zida um u­
miylikni ifodalaydi. Ingliz olim i F.Pauikning qarashicha, fanning 
dalillari - bu fikr va m ulohazalar tizim i bo'lsa, um um lashtirish
- mulohazalar haqidagi m ulohazalardir.
Tarixchi Y.Topolskiy esa tarixiy dalillarni o'zgaruvchan yaxlit 
tizim sifatida o'rganib, bu tizim doim iy ravishda o'zgarib va yan- 
gilanib turadi, dunyoqarashlar kengayib borgani sayin dalil orqali 
voqelik mohiyatining yangi qirralari ochilib borishi m uqarrardir, 
degan fikrlarni o'rtaga tashlaydi.
Amerikalik olim K.Bekker 1955-yilda har qanday oddiy d a­
lillar o'z tarkibida ko'plab mayda va oddiy dalillarni ifodalay­
di, degan fikr bilan chiqdi. U ning ta ’kidlashicha, dalil - «bu 
aqliy shakllantirilgan, belgi, m inglab oddiy va sodda dalillarning 
yagona dalilga birlashtirilishi»dir. D alillarda hech qanday obyek­
tiv mazmun mavjud em as va u real tarixiy voqelikka mos kelmay- 
di. Bulaming barchasi tarixchining ongida, shuurida, tasavvurida 
to'qnashadi. K.Bekkerning yaqqol relyativistik (voqelikni obyek­
tiv ravishda bilish m um kinligini inkor etadigan metodologik 
Soya) qarashlarini boshqa faylasuflar ham quvvatladilar. Xusu- 
san, fransuz R.Aron: «dalillar o'z holicha mavjud bo'lm aydi, da- 
lil ong va tafakkur orqali shakllantiriladi va ong ham da tafakkur 
uchun bo'ladi», — deb hisoblaydi. M asalan, tarixchi tasvirlayot-
143

---

gan tarixiy jarayonlar va voqealar uning ongida, tasavvurida 
bo'ladi, ya’ni tarix ch in ing опрИ яп tashqari tarixiy rcdiinc 
juu em as, deb hisoblaydi. U ning fikricha dalil (fakt) ixtiyoriy er­
kin holatda tarixchi tom onidan shakllantiriladi, tarixiy bilish 
t**
- 
aisbiy xususiyttiga egadir. R .A ronm ng bu qarashlari tarixchilarni 
qoniqtirm adi va ular bu fikrlarni inkor qilib, bu uslubdagi yon- 
dashuvni asossiz deb hisobladilar. 
Л
Tarixchi E .K arrn in g ta ’kidlashicha, tarixda bo'lib o ‘tgan har 
qanday voqealar em as, balki tarixiy aham iyatga ega bo'lganlari- 
gina tarixiy dalil bo'lishi m um kin. Uning fikricha, tarix bu izoh 
berishdir, tarixchi va dalil o ‘zaro tenglik m unosabatida bo'lishi 
va har ikkisi ham o ‘z hukm iga ega bo'lishi kerakdir. Tarixchi xo- 
lislikka, dalil esa voqelikning asosi sifatida isbotlanganlikka ega 
bo'lishi kerak. Shunda ularning tengligi va xolisligi ta ’m inlanadi, 
degan fikrlarni bildiradi.
D alillar haqida o ‘z fikrini bildirar ekan, E.K arr: «dalil - in- 
terpretatsiyaning yum shoqligiga nisbatan qattiq jism*, - deb 
ko‘rsatadi. D alillar bizga hech qachon sof holda yetib kelmay- 
di, ular tarix ch inin g ongida ta ’sirga uchrab, dahlsiz holatda 
tarixchining qarashlari va interpretatsiyasini ifodalaydi. Shu- 
ning uchun dalillar alohida m a’lum bir interpretatsiyada mav­
jud bo'ladi. D alillarning saralanishi esa tarixchining faktlarga 
asoslanm agan qarori natijasidir. E .K arr ko‘rsatib o'tganidek, ta­
rixchi Ssillaning d alillarn in g obyektiv ravishdagi aralashligi va 
dalilning interpretatsiyadan ustunligi to'g'risidagi tarix nazari- 
yasi ham da X aribdaning tarix tushunchasi dalillarni aniqlash 
va ularni interpretatsiya jarayonida ularni o‘z izmiga bo'ysun- 
diradigan tarixch ining subyektiv ijodi mahsuli sifatida qarash­
lari o ‘rtasida sarson bo'lib qoladi. Bu haqiqatan ham bir-biridan 
uzoq bo'lgan ikki qarash bo‘lib, ular o'rtasidagi mutanosiblikni 
izlash davom etm oqda.
G .M .Ivanov dalil tafakkur mahsuli bo'lib, obyektiv reallikni 
va tarixiy voqelikni ifodalaydi, deb hisoblaydi. Tarixiy dalil tari­
xiy voqea bilan aynan bir xilda emas, ular bir-birini aynan takror-
144

---

di biroq ularni bir-biriga qaram a-qarshi qo‘yish maqsadga
vofiq' etnas 
subyektivlikka o!»h ketorli D alillar ijtimoiv xu- 
susiyatga ega bo'lib, bir vaqtning o'zida obyektiv va subyekliv ho- 
namoyon bo'ladi. Faktning m azm uni predm etning m az­
muni va tadqiqot jihati va xususiyatidan kelib chiqqan holda bir
xillikka ega bo'lmaydi.