4-mavzu. Internet tarmogʻi va uning tashkil etilishi
Reja:
1. Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari
2. Internet va intranet
3. Tarmoq topologiyasi
4. Internet tarmogʻiga bogʻlanish
5. Internet tarmogʻi va unda ishlash asoslari
Tayanch soʻz va iboralar:
Kompyuter tarmoqlari, lokal tarmoq, global tarmoq, topologiya,
server, hub, svitch, Internet, intranet, Wi-fi, Dial-Up
1. Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari.
Kompyuter tarmoqlarining paydo boʻlish
sabablaridan biri resurslardan hamkorlikda foydalanish, alohida
kompyuter imkoniyatini
kengaytirishdir. Tarmoq orqali foydalanuvchilar bir vaqtning oʻzida bir xil ma’lumot va fayl
nusxalari, amaliy dasturlar bilan ishlashi mumkin. Bu holat axborot tashuvchilardagi joyni tejaydi.
Bundan tashqari, printer, skaner, modem, lazer disklar majmuining birgalikda ishlatilishi
qoʻshimcha mablagʻni asraydi.
Tarmoqdan foydalanganda axborotni saqlash ishonchliligi ortadi, chunki juda oddiy usulda
qimmatli axborotlarni qayta nusxalash mumkin va alohida foydalanuvchilar oʻrtasida axborot
almashish yengillashtiriladi. Bugungi kunga kelib,
ayniqsa bank faoliyatida, tarmoq (koʻp
foydalanuvchi) dastur mahsulotlaridan keng foydalanilmoqda. Ular foydalanuvchilar soʻrovini
mujassamlashtiradi, bir vaqtning oʻzida axborotdan foydalanish imkonini beradi.
Uzatish kanallari orqali oʻzaro bogʻlangan kompyuterlar majmuiga kompyuterlar tarmogʻi
deyiladi.
Bu tarmoq undan foydalanuvchilarni axborot almashuv vositasi va apparat, dastur hamda
axborot tarmogʻi resurslaridan jamoa boʻlib foydalanishni ta’minlaydi.
Kompyuterlarning tarmoqqa birlashishi qimmatbaho asbob-uskunalar - katta hajmli disk,
printerlar, asosiy xotiradan birgalikda foydalanish, umumiy dasturli vositaga va ma’lumotga ega
boʻlish imkonini beradi. Global tarmoqlar tufayli olisdagi kompyuterlarning apparat resurslaridan
foydalanish mumkin. Bunday tarmoqlar millionlab kishilarni qamrab olib,
axborot tarqatish va
qabul qilish jarayonini butunlay oʻzgartirib yubordi, xizmat koʻrsatishning eng keng tarkalgan
tarmogʻi - elektron pochta orqali axborot almashuvni amalga oshirishdir. Tarmoqning asosiy
vazifasi foydalanuvchining taqsimlangan umumtarmoq resurslariga oddiy, qulay va ishonchli
ҳimoyalangan xolda axborotdan jamoa boʻlib foydalanishni tashkil etish. shuningdek,
foydalanuvchilar tarmoqlari oʻrtasida ma’lumotlarni uzatishning qulay va ishonchli vositasini
tahminlash. Umumiy axborotlash davrida katta hajmdagi axborotlar
lokal va global kompyuter
tarmoqlarida saqlanadi, qayta ishlanadi va uzatiladi. Lokal tarmoqlarda foydalanuvchilar ishlashi
uchun ma’lumotlarning umumiy bazasi tashkil etiladi. Global tarmoqlarda yagona ilmiy, iqtisodiy,
ijtimoiy va madaniy axborot makoni shakllantiriladi.
Ma’lumotlar bazasiga uzoq masofadan turib kirishda, umumiy ma’lumotlarni
markazlashtirishda, ma’lumotlarni ma’lum masofaga uzatishda va ularni taqsimlab qayta ishlash
borasida koʻpgina vazifalar mavjud. Bularga bir qancha misollar keltirish mumkin: bank va boshqa
moliyaviy tuzilmalar; bozorning ahvolini aks ettiruvchi tijorat tizimi (“talab-taklif”); ijtimoiy
tahminot tizimi;
soliq xizmati; oraliq masofadan turib kompyuter ta’limi; avia chiptalarni zaxira
qilib qoʻyish tizimi; uzoqdan turib tibbiy tashxislash; saylov tizimi. Koʻrsatilgan ushbu barcha
qoʻshimcha ma’lumotlar toʻplanishi, saqlanishi va undan foydalana olish (kirish) notoʻgʻri
ma’lumotlar boʻlishidan va ruxsat berilmagan kirishdan himoyalangan boʻlish kerak. Ilmiy, xizmat,
ta’lim, ijtimoiy va madaniy hayot sohasidan global tarmoq millionlab kishilar uchun yangi xil dam
olish mashgʻulotini yaratdi. Tarmoq kundalik ishni va turli sohadagi kishilarning dam olishini
tashkil etish quroliga aylandi.
Tarmoqlarni turli me’yorlarga koʻra sinflarga ajratish mumkin. Bular:
1) oʻtkazish qobiliyati, ya’ni ma’lumotlarni tarmoqqa uzatish tezligiga muvofiq:
- past 100 Kbit/ s gacha;
- oʻrta 0,5-10 Mbit/s gacha;
- yuqori 10 Mbit/s dan ortiq.
2) uzoq kommunikatsiya tarmoqlari bilan ishlash tezligi, ularning fizik oʻlchoviga muvofiq:
-
LAN ( Local-Area Network) lokal tarmoq (bir ofis, bino ichidagi aloqa);
-
CAN (Campus-Area Network)
- kampus tarmoq, (binolar orasidagi kompyuter
tarmoq);
-
MAN (Metropolitan-Area Network) katta radiusga (bir necha oʻn km) axborot
uzatuvchi kengaytirilgan tarmoq;
-
WAN (Wide-Area Network) keng masshtabli, mintaqaviy, maxsus qurilma va
dasturlar bilan ta’minlangan alohida tarmoqlarni
birlashtiruvchi yirik tarmoq;
- GAN (Global-Agea Network) global (xalqaro, qit’alararo) tarmoq;
3) tarmoq tugunlari turi boʻyicha (tugun - hisoblash tarmoqlari va ularning alohida
elementlari ulangan joyi). Boshqacha aytganda, tugunga shaxsiy, mini- va katta kompyuterlar,
alohida tarmoq qam kiradi. Masalan, umumiy foydalanish tarmoqlaridagi alohida kompyuterlar
(boshqachasiga ularni stantsiyalar deb qam yuritishadi) tugunlarga misol boʻla oladi. Unchalik katta
boʻlmagan alohida tarmoqlar kampus tarmogʻi uchun tugun boʻladi.
4) Funktsional munosabatiga koʻra:
- bir xil darajali (peer-to-peer - odnorangovoye) tarmoqlar, uncha katta boʻlmagan,
bir xil
mavqega ega kompyuter tarmoqlaridir. Bu qar bir abonent tizimi bir xil koʻlamda resurslarni taqdim
va qabul qilishi mumkin boʻlgan, axborot tizimining kontseptsiyasi. Bir xil darajali tarmoqda
barcha kompyuterlar teng, ya’ni butun tarmoqni boshqarish uchun mas’ul kompyuter yoʻq. Barcha
foydalanuvchilar kompyuteridagi qaysi ma’lumotlarni hamma uchun ochiq qilinishi mustaqil hal
qiladi.
-tarqatilgan (Distributed) tarmoqlar. Bunda serverlar tarmoq foydalanuvchilariga xizmat
koʻrsatadi, biroq tarmoqni boshqarmaydi. Chekli sondagi foydalanuvchilarning qar biri oʻz
serveriga “mijoz-server” sxemasi boʻyicha ulanadi. Axborotni qidirish xuddi serverda qidirilgan
kabi u orqali tarmoqdagi boshqa serverlarda qam onlayn rejimda amalga oshirilishi mumkin;
-server (Server based) yoki markazlashgan boshqarishga ega tarmoqlar. Bu erda tarmoqning
bosh elementi serverdir. qolgan tugunlar serverning resurslaridan foydalanishi mumkin (masalan,
Novell NetWare, Microsoft LAN Manager va boshqalar).
5) tarmoq operatsion tizimlarini ishlatish boʻyicha (tarmoq OS):
•
gomogenli - qamma tugunlarda bir xil yoki yaqin
operatsion tizimlardan
foydalaniladi (masalan, WINDOWS OS tarmogʻi);
•
geterogenli - bir vaqtning oʻzida bir nechta tarmoq operatsion tizimlari ishlatiladi
(masalan, Novell NetWare va WINDOWS).
Lokal tarmoqda axborotni uzatish uchun axborotni marshrutlash va selektsiyalash lozim
boʻladi.
Marshrutlash bu — kerakli manzilga axborot blokini uzatish yoʻlini aniqlash jarayonidir.
Selektsiyalash — tegishli manzildagi axborotni saralash demakdir.
Lokal tarmoqlar selektsiyalash orqali axborotni bir abonent tizimidan boshqa tizimga
uzatishni ta’minlaydi.
Mintaqaviy tarmoq — biror tuman, viloyat yoki respublika miqyosidagi kompyuterlarni
oʻzida mujassamlashtirgan tarmoq.
