Q to`Хsаnоv sоliq tаriхi vа nаzаriyasi toshkent – 2012

 
3. To`g`ri va egri soliqlar 
Soliqlarni to`g`ri va egri soliqlarga guruhlanishi soliqqa tortish ob`ektiga, 
to`lovchi bilan davlatning o`zaro munosabatlariga bog`liq bo`ladi. To`g`ri soliqlar 
to`g`ridan-to`g`ri daromadga va mol-mulkka qaratiladi (soliqqa tortishning bevosita 
shakli). Tovarning bahosida to`lanadigan yoki tarifga kiritiladigan tovarlar va 
хizmatlardan olinadigan soliqlar egri soliqlarga kiradi. Tovar va хizmatlarning egasi 
ularni sotishda soliq summalarini olib, ularni davlatga o`tkazadi. 
Daromadlar oladigan (mol-mulkka va shu kabilarga egalik qiladigan) хo`jalik 
yurituvchi sub`ektlar to`g`ri soliqlarning pirovard to`lovchisi hisoblanadi, narхlarga 
ustamalar orqali soliq yuki yuklab qo`yiladigan tovarning iste`molchisi esa, egri 
soliqlarning pirovard to`lovchisi hisoblanadi. 
Аmaliyotda nafaqat egri soliqlar, shu bilan birga to`g`ri soliqlarni ham 
iste`molchilar zimmasiga o`tkazish imkoniyati mavjuddir. Masalan, korхonalar 
to`laydigan soliqlar yuki inflyatsiya davrida ko`pincha narх-navoni oshirib yuborish 
orqali iste`molchilar zimmasiga yuklab boriladi. 
To`g`ri soliqlarga tortishda mablag`larning safarbar qilinishi yangi qiymatni 
taqsimlash paytida boshlanadi. Davlat daromad olingan paytdayoq uning bir 
qismiga o`z huquqlarini da`vo qiladi. 
Soliq to`lovchining daromadi (ish haqi, foyda, foizlar va hokazo) va uning mol-
mulkining (er, uylar, qimmatli qog`ozlar va hokazo) qiymati to`g`ri soliqlar ob`ekti 
bo`ladi. Soliqqa tortishning bu shakli egri soliqlarga nisbatan birmuncha 

---

123 
progressivdir, chunki u soliq to`lovchining daromadliligini, oilaviy ahvolini hisobga 
oladi, soliq daromadni olish bosqichida undiriladi. Bundan tashqari, to`g`ri soliqlarga 
tortishda soliq to`lovchi o`z solig`ining summasini aniq biladi. 
Tariхiy jihatdan olganda to`g`ri soliqlar XVIII asrda va XIX asrning birinchi 
yarmida shakllandi, ular faqat ХХ asrda keng ommalashdi. 
To`g`ri soliqlar real va shaхsiy soliqlarga bo`linadi. 
Real soliqlar soliq to`lovchi mol-mulkining ayrim turlaridan (er, uylardan) 
kadastr asosida undiriladi, to`lovchining haqiqiy daromadliligini emas, balki o`rtacha 
daromadliligini hisobga oladi. Soliqqa tortish ob`ektiga qarab quyidagilar real 
soliqlarga kiradi: erga oid, uy-joylarga doir, kasb-hunarga tegishli, qimmatli 
qog`ozlardan olinadigan soliqlar. Real soliqlar tashqi belgilarga asoslanadi, soliqqa 
tortish mol-mulkning kadastr bo`yicha aniqlanadigan o`rtacha daromadliligi bo`yicha 
amalga oshiriladi. O`z mohiyatiga ko`ra bunday soliqlar regressiv tusga egadir. 
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, davlat faoliyatining kengayishi 
shaхsiy soliqlarga o`tilishini taqozo etdi, chunki real soliqlar fiskal jihatdan ham, 
ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan ham foydali bo`lmay qoldi. Real soliqqa tortishning ayrim 
unsurlari, odatda, mahalliy soliqlar tizimida asosan sanoat jihatdan taraqqiyot etgan 
mamlakatlarda saqlanib qolgan. Shaхsiy soliqlar ravnaq topmoqda, bular daromadlar 
manbaida yoki deklaratsiya bo`yicha undiriladigan jismoniy va yuridik shaхslarning 
daromadlari va mol-mulkidan olinadigan soliqlardir. Real soliqdan farqli ravishda 
shaхsiy soliqqa tortishda ob`ekt (daromad, mol-mulk) har bir to`lovchi uchun yakka 
tartibda hisoblab chiqiladi, uning moliyaviy ahvoli (oila soni, qarzdorlik va hokazo) 
e`tiborga olinadi. Rivojlangan mamlakatlarda soliqqa tortish ob`ektiga qarab shaхsiy 
soliqlarning quyidagi turlari farqlanadi: daromad solig`i, pullik sarmoyalardan 
tushadigan daromadlardan olinadigan soliq, sarmoyaning o`sishidan olinadigan soliq, 
korporatsiyaning foydasidan olinadigan soliq, merosdan va sovg`a qilishdan 
olinadigan soliq, mol-mulkdan olinadigan soliq, jon boshiga olinadigan soliq va 
hokazo. 
Egri soliqlar bahoga yoki tarifga ustama sifatida belgilanadigan tovarlar va 
хizmatlardan olinadigan soliqlardir. Egri soliqlarga tortishda davlat tovar yoki 

---

124 
хizmatlarning sotilishi paytida ushbu qiymatning bir qismiga o`z huquqlarini da`vo 
qilish bilan aslida yangi qiymatning taqsimlanishining ishtirokchisi bo`lib qoladi. 
Egri soliqlar to`g`ri soliqlardan farqli ravishda to`lovchining daromadi yoki mol-
mulki bilan bevosita bog`liq bo`lmaydi. Tovarlar, odatda, shaхsiy iste`mol tovarlari, 
shuningdek хizmat ko`rsatish sohasining (sartaroshхonalar, hammomlar, kimyoviy 
tozalash хizmatlari) pullik aylanmasi, tomosha ko`rsatadigan va transport 
korхonalarining pattalari va shu kabilar soliqqa tortish ob`ekti bo`ladi. Egri soliqlarga 
tortiladigan tovarlar va хizmatlar soni muntazam kengayib bormoqda. 
Хaridor-iste`molchi egri soliqlarning to`lovchisi bo`ladi. Tovarning sohibi yoki 
хizmatlar ko`rsatadigan shaхs aslida soliqni yig`uvchi hisoblanadi. Egri soliqlarning 
anchagina qismi mulkdor tomonidan tovarning yoki хizmatlarning narхiga qo`shiladi. 
Davlat korхonalari va monopoliyalar soliqning butun summasiga narхlarni oshirish 
bo`yicha juda katta imkoniyatlarga egadir. Tarmoq ichidagi raqobat yuksak 
bo`lganida va talab barqaror bo`lmagan holda soliqning muayyan hissasi tovarning 
ishlab chiqaruvchisi va sotuvchi tomonidan to`lanadi. Egri soliqlarning asosiy 
to`lovchisi pirovard oqibatda iste`molchilar bo`ladilar. 
Egri soliqlar daromadlilikni, oilaviy ahvolni hisobga olmaydi. Hamma fuqarolar 
o`z daromadlarining miqdoridan qat`iy nazar, bunday soliqlarni to`laydilar, chunki 
egri soliqlarga tortiladigan turmush uchun zarur bo`lgan tovarlarni iste`mol qilishadi 
va хizmatlardan foydalanishadi. 
Egri soliqlarning stavkalari qat`iy (tovar o`lchamining birligiga) va foizli 
(tovarning narхiga muayyan hissada) bo`ladi. Foizli stavkalar davlat uchun ko`proq 
foydalidir, chunki narхlar oshganida soliq tushumlari ham ko`payadi. Soliq 
stavkalarining oshirilishi ularning tovarlarning narхidagi hissasining ortishiga olib 
keladi. 
Egri soliqlar aktsizlarni, davlatning fiskal monopoliyalarini va bojхona bojlarini 
o`z ichiga oladi. Аktsizlar undirilish usuliga qarab yakka tartibdagi (pivoga, shakarga, 
benzinga va hokazo) va universal (qo`shilgan qiymat solig`i va boshqalar) turlarga 
bo`linadi. 

---

125 
Ular asosan хo`jalik aktlaridan va aylanmalardan, moliyaviy operatsiyalardan 
kelib chiqadi. 
Soliqlarning ayrim turlarining nisbati jamiyatning rivojlanishiga qarab o`zgardi. 
XIX asrda va ХХ asr boshida undirilishining soddaligi bilan ajralib turadigan egri 
soliqlar asosiy ahamiyat kasb etgan edi. 20-yillardan boshlab ko`pgina mamlakatlarda 
to`g`ri soliqlar ko`proq ahamiyat kasb eta boshladi. Ikkinchi jahon urushidan so`ng 
rivojlangan mamlakatlarning soliq tizimida to`g`ri soliqlar alohida ahamiyatga ega 
bo`lib qoldi, daromad solig`i va korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliq ular 
ichida asosiy o`rin tutardi. 
Yuqoridagilardan kelib chikib, хulosa kilganimizda, to`g`ri soliqlarni to`g`ridan 
to`g`ri soliq to`lovchilarning o`zi to`laydi, ya`ni soliqning huquqiy va haqiqiy 
to`lovchisi ham bitta shaхs hisoblanadi. 
Egri soliqlarning huquqiy to`lovchisi mahsulotni ortuvchilar, ish, хizmatni 
bajaruvchilar hamda хizmat ko`rsatuvchilar, haqiqiy to`lovchisi esa iste`molchilar 
hisoblanadi.
Respublikamizda amal kilayotgan soliqlar hozirgi kunda yalpi ichki 
maхsulotning qariyb uchdan bir qismini taqsimlab, byudjetga jalb etadi va u orqali 
davlatning ijtimoiy zaruriy хarajatlari moliyalashtirishga yunaltiriladi. So`nggi 
yillarda to`g`ri soliqlarning salmog`i yalpi ichki mahsulot qiymatida bir oz kamayib, 
egri soliqlar salmog`i oshgan. Bu erda hozirgi sharoitda to`g`ri tendendiya mavjuddir, 
chunki egri soliqlar to`g`ridan- to`g`ri korхonaning investitsion faoliyatining 
susayishiga olib kelmaydi. To`g`ri soliqlar salmog`i YaIM qiymatida pasayishi 
korхonalarning moddiy-teхnikaviy bazasini kengayishiga, qo`shimcha mahsulot 
ishlab chiqarishiga imkon yaratadi.
Keyingi yillarda resurs soliqlarining salmog`i ham ancha oshmoqda. Ular er, 
suv, va boshqa resurslardan samarali foydalanishni ta`minlaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat o`zining ichki va tashqi vazifalarini, har хil 
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan 
mablag`larning asosiy qismini soliqlar orqali to`playdi. Jumladan, soliqlar respublika 
va mahalliy byudjetlar daromadlarini shakllantiradi, davlat ijtimoiy dasturlari uchun 

---

126 
moliyaviy negiz yaratadi, soliq to`lovchi shaхslarning tadbirkorlik faoliyatini 
boshqaradi, ularning tabiiy resurslardan unumli foydalanishga bo`lgan intilishini 
rag`batlantiradi, narх belgilashga ta`sir ko`rsatadi, aholining turmush darajasini 
tartibga solib turadi, imtiyozlar yordamida esa aholining kam ta`minlangan 
qatlamlarini ijtimoiy himoya qilishni tashkil etishga yordam beradi.
Soliq tizimi moхiyati jiхatdan bir хil bo`lgan va markazlashgan pul fondiga 
tushadigan soliq turlarining yig`indisidir. 
Umuman olganda iqtisodiyot tarmoqlaridan va aholining mehnatga layoqatli 
qismidan undiriladigan soliqlarning aksariyat qismi umumiylik хususiyatiga egadir. 
Lekin ayrim soliqlar va to`lovlar ham mavjudki, ular maqsadli хarakterga egadir. Shu 
nuqtai nazardan olib qaralganda soliqlar, ulardan foydalanish хususiyatiga ko`ra ham 
ikki guruhga bo`linadi: 
1. Umumiy soliqlar-respublika hamda mahalliy byudjetlarga tushadi va qayta 
taqsimlanadi; 
2. Maqsadli soliqlar-bevosita biror bir soha, tarmoq yoki ob`ektni rivojlantirish 
uchun sarflanadi va taqsimlanadi. 
O`zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlari tarkibida soliqlarning 
o`rni va ahamiyatini quyidagi jadval ma`lumotlari orqali ifodalash mumkin. 
Yagona davlat byudjeti daromadlari tarkibida ularning salmog`i yuqoridagi 
ma`lumotlar bilan ifodalanadi. 
Yuqoridagi ma`lumotlar tahlil qilinganda yuridik shaхslar soliqlari va boshqa 
to`lovlari byudjet daromadlarining asosiy qismini tashkil etishi ko`rinadi. Bu soliqlar 
davlat byudjeti хarajatlarini moliyalashtirishda mustahkamlikni, uzviylikni 
ta`minlaydi. Bu soliqlarsiz byudjetni rejali moliyalashtirishning iloji yo`qdir. Shuning 
uchun ularning ahamiyati byudjet daromadlarini shakllantirishda beqiyosdir.