Jo`rayeva A

11.4. Genetik kod va uning xossalari. 
tRNK ning adaptorlik vazifasini 
tadqiq etish natijasida bu yuksak darajadagi mexanizmning poydevori bo`lgan 
genetik(biologik) kod, ya’ni aminokislota, oqsil kodi tushunchasi va uning ishlash 
usuli haqida juda samarali yangi bir soha dunyoga keldi. Genetik kod deganda 
kodonlarning ma’lum bir aminokislotaga mos kelishi tushuniladi. Genetik kod 64 
ta nukleotid yordamida yozilgan matnni 20 ta aminokislota yordamida yozilgan 
oqsil matniga tarjima qiluvchi o`ziga xos lug`atdir. Oqsilda uchraydigan boshqa 
aminokislotalar 20 ta aminokislotadan birining o`zgarishidan hosil bo`ladi. 
Genetik kod quyidagi xossalarga ega: 
1. Tripletlik – har bir aminokislotaga uchta nukleotid mos keladi. 4³ = 64 ta 
kodon mavjud bo`lib, ulardan 61 taasi ma’noli va 3 tasi ma’nosiz (terminirlovchi) 
kodonlardir. 

---

101 
2. Ortiqchaligi – aminokislotalar bir nechta kodonga ega. Ma’lum 
bo`lishicha 20 ta aminokislotadan 18 tasi bittadan ortiq (2,3,4 va 6) kodonga mos 
kelar ekan. Bu holat kodni ayniganligi deb belgilanadi. U axborotni to`g`ri 
o`qishga xalal bermaydi, balki replikatsiya yoki transkriptsiya jarayonida paydo 
bo`lishi mumkin bo`lgan xatolarni chetlatishga yordam beradi. 64 ta tripletdan 
uchtasi UAA, UAG, USA aminokislotalarni kodlamaydi va polipeptid zanjir 
sintezi tugaganidan xabar beadi, ular terminatsiya (tugash) signalini beradilar. 
Agar aminokislotani bir nechta kodon kodlasa, aksari bu kodonlar uchinchi 
harf, ya’ni 3¹-uchidagi nukleotid bo`yicha farq qiladi. Masalan, alaninni GSU, 
GSS, GSA va GSG kodonlari kodlaydi; ko`rinib turibdiki, ularning hammasida 
birinchi turgan ikki harf bir xil, farq faqat uchinchi nukleotiddadir. Demak, har bir 
kodonning spetsifikligi asosan birinchi tartibda keladigan ikki harf bilan 
belgilanadi, 3¹-uchidagi nukleotidning spetsifikligi nisbiydir. 
3. Qoplanmaganligi – genetik matnning har bir tripleti bir-biridan mustaqil 
ravishda joylashgan bo`ladi. Keyingi vaqtdagi ma’lumotlarga asosan ba’zi hollarda 
kodlar bir-birini qoplagan bo`lishi ham mumkin ekan. 
4. O`ziga xosligi – har bir aminokislotaga faqat ma’lum bir kodonlar mos 
keladi va bu kodonlar boshqa aminokislotalar uchun foydalanilmaydi. 
5. Kolienarligi – mRNK dagi kodonlar qatorining ketma-ketligini oqsildagi 
aminokislotalarga mos kelishi. 
6. Universalligi – genetik kodning yuqorida sanab o`tilgan xossalari hamma 
tirik organizmlar uchun xos. Hamma organizmlarda eukariotlarda, prokariotlarda 
va viruslarda ham barcha kodonlar uchun birday belgilardan foydalaniladi. 
Binobarin, genetik kod dunyoda paydo bo`lganidan beri o`zgarmay hukmronlik 
qilmoqda. Ammo keyingi yillarda bu dogmaga bir oz o`zgartirish kiritishga to`g`ri 
keldi. Mitoxondriyalarning genetik sistemasi ma’lum biologik kodga to`la mos 
kelmaydi. Uning DNK si (15669 nukleotid) ning ayrim genlari nukleotid tartibini 
polipeptidlarning aminokislota tartibi bilan solishtirilganda koddan chetlashishlar 
mavjud ekanligi aniqlandi.

---

102