Jo`rayeva A

14.5. Biologik oksidlanish. 
Barcha tirik organizmlarning hayot kechirishi 
uchun zarur bo`lgan energiya ularning tanalarida murakkab birikmalar kimyoviy 
bog`larining uzilishi natijasida hosil bo`ladi. Energiya ajratish bilan boradigan bu 
reaktsiya biologik sistemalarning yuksak shakllarida, asosan to`qima va 
hujayralarda 
kechadigan 
oksidlanish 
hodisalaridan 
iborat. 
Murakkab 
birikmalarning organizmda kislorod biriktirib parchalanishi natijasida hosil 
bo`ladigan oxirgi mahsulotlar tashqi muhitda yonishi jarayonida hosil bo`ladigan 
CO
2
va H
2
O ning o`zi ekanligi aniqlangan. Lavuazye davridan boshlab bu jarayon 
sekinlik bilan yonish deb tushuntirilgan. 
Ko`pgina mikroorganizmlar energiyani molekulyar kislorod ishtirokisiz 
boradigan kimyoviy reaktsiyalar orqali olishi mumkin, hayvon organizmi 
hujayralari ham kislorod yetishmaganda murakkab birikmalarning anaerob 
parchalanishi jarayonidan energiya manbai sifatida foydalanadi. Lekin bir hujayrali 
aerob organizmlar va ko`p hujayrali turlarda kimyoviy energiyaning asosiy qismi 
oziq moddalarning molekulyar kislorod bilan oksidlanishi natijasida hosil bo`ladi. 
Bu jarayonlar to`qima va hujayralarda kechganidan organizmdagi biologik 
oksidlanish to`qimaning nafas olishi yoki hujayraning nafas olishi deb aytiladi. 
Biologik oksidlanish reaktsiyalari fermentlar ishtirokida boradi. Oksidlanish 
jarayonlari quyidagilarga bog`liq bo`ladi: 1) oksidlanadigan substratdan 
vodorodning ajralib chiqishi – degidrirlanish; 2) elektron yo`qotish; 3) kislorod 
birikishi. 3 ta tur reaktsiya ham bir xil ahamiyatga va tirik hujayrada oz o`rniga ega 
deb hisoblanadi. 
Oksidlanish jarayoni alohidalashgan holda bormasdan qaytarilish reaktsiyasi 
bilan tutashadi, ya’ni vodorodning yoki elektronning birikishi yuz beradi. Ikkala - 
oksidlanuvchi va qaytariluvchi moddalar oksidlanish-qaytarilish jufti yoki redoks-
juftni hosil qiladi. 
Turli xil moddalarning oksidlanish va qaytarilish xossalari ularning 
elektronga moyilligiga bog`liq. Substrat o`zining elektronini qancha osonlik bilan 
bersa, uning qaytarilish xossasi shunchalik kuchli bo`ladi. Aksincha elektronga 
juda moyillik uning oksidlanish xossasini yuqori ekanligini namoyon qiladi. 
Istalgan oksidlanish-qaytarilish juftining qaytarilish reaktsiyasiga qobiliyati 
standart oksidlanish-qaytarilish potentsiali yoki redoks potentsial bilan belgilanadi. 
U oksidlovchi yoki qaytariluvchi 1,0 mol/l kontsentratsiyada 25˚C va pH 7,0 
bo`lgan sharoitda yarim o`tkazgichda yuzaga keladigan elektr harakatlantiruvchi 

---

120 
kuchi (voltlarda) ifodalanadi hamda elektrod bilan muvozanatda bo`lib, 
qaytaruvchidan elektronni qaytadan qabul qilishi mumkin.
Oksidlanish-qaytarilish juftining standart redoks potentsiali H
2
↔ 2H
+
+ 2e
-
tenglamasiga mos holda shartli ravishda 0 deb qabul qilingan. pH 7,0 ga teng 
bo`lgan fiziologik sharoitda, ya’ni hamma oksidlanish-qaytarilish juftlarining 
standart redoks potentsiallari o`lchanadigan sharoitda sistemaning redoks 
potentsiali H
2
/ 2H
+
+ 2e
-
-0,42 V ga teng bo`ladi. Uning manfiy qiymatga ega 
ekanligi qaytarilish xossasining kuchli ekanligini bildiradi. Redoks-potentsial 
qanchalik ko`p manfiy qiymatga ega bo`lsa, bu redoks juftning elektron berish 
xossasi, ya’ni qaytaruvchilik vazifasini bajarishi shuncha yuqori bo`ladi. Aksincha, 
redoks-potentsial qancha ko`p musbat bo`lsa, bu redoks-juftning elektron qabul 
qilishi, ya’ni oksidlovchilik xossasi shuncha yuqori bo`ladi. Masalan, NAD∙H+H
+ 
/ 
NAD
+
juftining redoks potentsiali -0,32 V ga teng bo`lib, bu uning elektron berish 
qobiliyati kuchli ekanligini bildiradi, ½ O
2
/ H
2
O juftining redoks potentsiali esa 
yuqori musbat qiymatga + 0,81 V ga teng, shuning uchun kislorodning elektron 
qabul qilish xossasi kuchli bo`ladi. 
Redoks-potentsial qiymati biologik oksidlanishda elektronlar oqimining 
yo`nalishini oldindan aytib berish va bir redoks-juftdan boshqasiga elektronlarning 
o`tkazilishida energiyaning o`zgarishini hisoblash imkonini beradi. 
Oksidlanish substratlari oqsil, yog` va lipidlarning katabolizmi borishi 
jarayonida hosil bo`ladi. Bu substratlar hujayrada joylashgan degidrogenazalar 
ishtirokida amalga oshadigan biologik oksidlanishning ko`p tarqalgan turi, ya’ni 
degidrirlanishga uchraydi. Bunday degidrirlanish reaktsiyalarida vodorodning 
aktseptori sifatida kislorod emas, boshqa substrat bo`lsa, bunday reaktsiyalar 
anaerob oksidlanish; agar vodorodning aktseptori kislorod bo`lsa va suv hosil 
qilsa, bunday biologik oksidlanish reaktsiyalari to`qima nafas olishi deb aytiladi. 
Anaerob oksidlanish reaktsiyalarida nikotinamidga bog`liq degidrogenazalar 
ishtirok etib, bunda organik substratdan ajralib chiqqan vodorodning aktseptori 
vazifasini NAD
+
va NADF
+ 
va flavinga bog`liq degidrogenazalar ishtirok etib, 
bunda vodorodning aktseptori vazifasini FMN va FAD bajaradi. Degidrirlanish 
substratlari mitoxondriyadan tashqarida hosil bo`ladi va keyin mitoxondriya ichiga 
o`tkaziladi hamda u yerda moddalarning oksidlanish reaktsiyalari amalga oshadi.