Jo`rayeva A

14.4. Oziq moddalardan energiya ajralish bosqichlari. 
Hujayra 
ixtiyoridagi energetik zahiralar uning energetik talabini qondirish uchun ishlatiladi. 
Energetik zahiralarga monosaxaridlar, aminokislotalar, glisterin va yog` kislotalari 
kirib, ular hujayraning plazmatik membranasi orqali o`ta oladilar va to`g`ridan-
to`g`ri energiya manbai sifatida sarflanadilar yoki biopolimerlar (polisaxaridlar, 
lipidlar, oqsillar tarkibiga kirgan holda hujayra ichki energetik deposini tashkil 
etishi mumkin. Ehtiyojga qarab hujayra ichki biopolimerlari energiya hosil qilish 
uchun sarflanadi. Umuman, hayvon hujayrasi, qorong`ilikdagi o`simlik hujayralari 
va ko`plab mikroorganizmlar katabolizmida oziq moddalardan ajralgan energiya 
hisobiga o`z energetik ehtiyojlarini qoplaydilar. 
Turli xil substratlardan energiya ajralishini shartli ravishda 3 ta bosqichga 
bo`lish mumkin. Birinchi bosqich – tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqichda ovqat 
bilan birga kirgan yoki hujayraning ichida bo`lgan biopolimerlar energiya ajralishi 
uchun qulay bo`lgan monomer shakliga o`tishi kerak. Bu bosqich ichaklarda yoki 
hujayra ichida gidrolaza fermentlari ishtirokida amalga oshadi. Hujayra ichidagi 
gidroliz sitoplazma yoki lizosomada boradi. Bosqich energetik jihatdan qimmatga 
ega emas, chunki bunda substrat energiyasining atigi 1% i ajraladi va u issiqlik 
shaklida tarqalib ketadi. 
Ikkinchi bosqich – monomerlarning asosiy oraliq mahsulotlari – atsetil-KoA 
va Krebs siklining bir nechta kislotalari, masalan, oksaloatsetat va 2-oksoglutaratga 
qisman parchalanishidan iborat. 2-bosqichda boshlang`ich substratlarning soni 3 
martaga qisqaradi. Bu bosqich anaerob sharoitda substratda mavjud bo`lgan 
energiyaning 20% i ajralib chiqishi kuzatiladi. Bu energiyaning bir qismi ATF ning 
fosfat bog`larida to`planadi, bir qismi esa issiqlik shaklida tarqaladi. 
Monomerlarning parchalanishi gialoplazmada, yakunlovchi reaktsiyalar esa 
mitoxondriyalarda boradi. 

---

119 
Uchinchi bosqich – moddalarning kislorod ishtirokida oxirgi mahsulotlar 
CO
2
va H
2
O gacha parchalanishi. Bu bosqich – moddalarning aerob biologik 
oksidlanishi bo`lib, energiyaning to`liq ajralishi bilan o`tadi. Moddalarning o`ziga 
xos tomoni shundaki, bunda oldingi bosqichdagi 3 ta metabolitdan Krebs siklidan 
keyin faqat NAD yoki FAD bilan bog`langan vodorod qoladi. Vodorod – universal 
enenrgetik yoqilg`i bo`lib, nafas olish zanjirida ATF va suv hosil qilish uchun 
sarflanadi. Moddalardagi kimyoviy bog`larning 80% energiyasi shu bosqichda 
ajraladi. Bu bosqichning hamma reaktsiyalari mitoxondriyalarda amalga oshadi. 
Substratlarning keyingi parchalanishlari biologik oksidlanish jarayonlari 
bilan bog`liq.