A ashirov, sh. Atadjanov

An’anaviy xalq
madaniyati
deyilganda, etnosning tarixiy-ma’naviy ehtiyojlari 
natijasida vujudga kelgan, ularning aqliy-ijodiy faoliyati asosida 
taraqqiy etgan, rning yilliklar mobaynida yig‘ilgan ajdodlar 
qarashlari, tajribaiari, orzu-istaklari, an’analari va qadriyatlarini 
o'zida mujassaitilashtirgan, ajdodlardan avlodlarga meros sifatida
121

---

o ‘tib, asrlar osha sayqallashib, mukammallashib kelayotgan 
bebaho meros tushuniladi. Maxsus ilmiy adabiyotlardan 
ma’lumki, etnologiya o‘tmishdagi va zamonaviy jamoalar, ular 
orasidagi o'zaro rmmosabatlar hamda turli xalqlar va etnik 
guruhlaming madaniy o‘ziga xosligini tavsifu tahlil qiladi. Bu 
borada Yevropa ilmiy maktabi nam oyandalari o ‘zlarining 
qarashlarida ko‘pincha turli xalqlar to‘g‘risidagi tushunchalar va 
jamiyat to ‘g‘risidagi nazariyalarga e ’tibor qaratgan bo‘lsalar, 
amerika maktabi vakillari esa asosiy tadqiqot obyekti sifatida 
m adaniyatni tadqiq qilganlar. U shbu m aktabning yirik 
namoyandalari (F. Boas, K. Uissler, A. Kryober, Dj. Myordok va 
boshqalar) o‘zlarining tadqiqotlarida ekstrotsentristik talqinlardan 
butunlay voz kechishga harakat qilganlar. Hozirgi rivojlangan 
jamiyatda o‘zga bir etnik jamoa ta’sirisiz mustaqil rivojlangan biror 
bir etnos yoki etnik guruhni topish deyarli mumkin emas. 
Ayniqsa, buyuk o‘zgarishlar va informatsion-kommunikatsiya 
davri hisoblanishi XX asrda turli etnik guruhJarva madaniyatlararo 
hamkorlikning rivojlanishi, globallashuvning kuchayishi natijasi 
o‘laroq madaniy o ‘ziga xosliklarga qiziqish kuchayib bormoqda. 
Zamonaviy xalqlardagi madaniy xilma-xillik ko‘payib bormoqda 
va har bir xalq o‘ziga xos madaniy xususiyatlarini yaxlit tarzda 
saqlab qolishga harakat qilmoqda. Ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlar 
doimo insoniyat evolutsiyasining muhim qismlaridan biri bo'lib 
kelgan. Shu bois ayrim konstruktivistik olimlar etnosni bir marta 
va yakuniy sifatida shakllangan etnos tarzda talqin qilish birmuncha 
xato mulohazadir, deb ta ’kidlamoqdalar.
Etnik madaniyatlar tadqiqiga oid zamonaviy qarashlarda 
asosan, etnografik va tarixiy tahlilga, sotsiologiyaga, lingvis- 
tikaning nazariy asoslari va muhim yangi ilmiy natijalariga 
asoslaniladi. Bunda madaniyat ramzlar va ma’nolar tizimi sifatida 
talqin qilinadi va bu o ‘zining talqini hamda izohini talab etadi. 
Shubhasiz, m ana shunday metodologik talqinda eski evo- 
lutsionistik nazariyalar o ‘rnini yangi konstruktivistik kon- 
sepsiyalar egallay boshlagan. Ko‘plab ijtimoiy-gumanitar fan- 
larda m adaniyatning funksional vazifasi borasida q ato r 
mulohazalar bildirilgan. Mazkur mulohazalarning eng e’tiborga
122

---

sazovorlari qatorida zamonaviy madaniyatning quyidagi asosiy 
funksiyalarini ko‘rsatish mumkin:
♦ Instrumental — atrof muhitni yaratish va qayta yaratish 
funksiyasi.
♦ Inkulturatsiya funksiyasi — insonning o ‘zini yaratish va 
qayta yaratish.
♦ M e’yoriy — jamoaviy hayotni tashkil etish tizimini yaratish 
funksiyasi.
♦ Ramziy — “anglatuvchi”, ya'ni nomlar, ismlarni yaratish 
va buning natijasida odamlar aqliy hamda emotsional harakatlami 
qiladilar. Agar, qaysidir biror bir buyum yoki ko‘rinishga nom 
berilmagan va u odamlar tomonidan nomlanmagan bo‘lsa, demak 
bunday narsa yoki holat ular hayotida mavjud emas.
♦ Idrok etish funksiyasi bu — kishilarga dunyoning 
manzarasini yaratish lmkonini beradi va shu boisdan ham ramziy 
funksiya bilan chatnbarchas bog‘liq.
♦ K om m unikativ funksiyada etn o m a d a n iy a n ’an alar 
ajdodlardan avlodlarga o‘tkaziladi.
Umuman olganda, mazkur funksiyalar ham og‘zaki tarzda, 
ham informatsiya almashuvi shaklida, ham og‘zaki bo‘lmagan 
usullar va atributlar orqali amalga oshiriladi. Etnomadaniy 
an’analarni uzatilishida, ko'pincha, til muhim rol o ‘ynamaydi 
va bunda ramziy tavsif kasb etuvchi: imo-ishora, marosimlar, ritu- 
allar, simvollar, timsollar, kiyim-kechaklar, ovqatlar va shu kabi- 
lar muhim ahamiyat kasb etadi. Madaniyatning mazkur etnik funk- 
siyalari asosiy maqsad — shaxsni psixologik himoyalashga xiz- 
mat qiladi, unga olamda o‘zini idrok etish va mana shunday xavf- 
siz hamda ishonchli turmush tarziga ega bo‘lish imkoniyatini bera­
di. Etnik madaniyatda etnosga xos himoya mexanizmi ham bo‘ladi.