A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

10.2.7. Aka-uka Pazuxinlar clchiligi to‘g ‘risida manbalar
A k a -u k a P azuxinlar M arkaziy Osiyo xonliklarining u m u m iy ahvoli, 
xonliklarga, E ron va H in d isto n g a A straxan orqali olib b o ra d ig a n karvon 
y o ‘li haq id a keng m a ’lu m o t jam lag an lar.
A k a -u k a Pazuxinlar kelib chiqishi aslzoda (dvoryan) avlodi. K atta 
P a z u x in — B oris A n d r e e v i c h P a z u x i n 1667— 1 6 7 3 -y illa rd a s t o l n i k
m a n s a b id a davlat xizm atida b o 'lg a n va inisi S em y o n Ivanovich bilan 
birgalikda 1669—1671 -yillarda Buxoro, Balx va U rganchga yuborilgan 
Rossiya elchi!igiga boshchilik qilgan. O ra d a n sakkiz yil o 'tg a c h , 1679- 
yili Q rim g a elchi qilib yuborilgan. Y o 'ld a isyonchi rus kazaklarining 
h u ju m ig a d u c h o r b o 'lg a n va olishuv paytida o'ldirilgan.
A k a -u k a Pazuxinlar (elchilik tarkibida 10 kishi b o 'lg a n ) Buxoroga 
Y oyiq-qalm oq ulusi va Xiva orqali borganlar, qaytishda esa E ro n -S h e m a x a
va Boku orqali qaytishgan.
E lchilar Buxoro va Xivada h a m m a s i b o 'lib ikki yarim yil turganlar.
P od sh o h va elchilik m ahkam asi tarafidan berilgan hujjatlardan m a ’lum 
bo'lishicha, aka-uka Pazuxinlar elchiligi oldiga quyidagi vazifalarqo'yilgan;
1) H a r ikki davlat: Rossiya va O 'rta Osiyo xonliklari o'rtasidagi do'stlik 
va savdo aloqalarini m u s ta h k a m la s h . P o d s h o h Aleksey M axaylovich 
( 1 6 4 5 — 16 7 6 ) n in g B u x o ro xo n i A b d u la z iz x o n ( 1 6 4 5 —1680) n o m ig a
y o 'lla g a n m a k tu b id a o'qiym iz: «...Biz o ta -b o b o la rim iz n in g (ishlarini) 
o 'z a r o d o 'stlik va i z z a t- h u r m a td a bo'lish, bordi-keldi aloqalarini dav o m
ettirish haqidagi k o 'rsa tm a la rin i esda tutib, Sizning savdogarlaringizga 
b i z n i n g m a m l a k a t i m i z g a , b i z n i n g s a v d o g a r l a r i m i z S i z n i n g
m am lak atin g izg a bem alol borib kelishlarini yaxshilaylik».
2) Buxoro, Balx va Xiva xonliklarida saqlanib tu rg an rus asirlarini 
o z o d qilishga harakat qilish. Elchilik m ah k am asi ( П о с о л ь с к и й п р и к а з ) 
b e r g a n y o ' r i q n o m a (H a K a 3 )d a b u n d a y dey ilad i: « B u x o r o , Balx va 
U rg a n c h g a qarashli yerlarda saqlanayotgan rus asirlari (b arch a c h o ra la r 
bilan) o zo d qilinsin. S huni h am aytish kerakki, elchilikka « P o d sh o h oliy 
hazratlariga tegishli kishilarni, aslzoda (dvoryan va boyar)larning bolalarini 
qidirib topib ozod qilishga» alo h id a e ’tib o r berish topshirikli.
3) O 'r t a O siyo x o n lik la rin in g ichki va x alq aro ahv o lin i, u la rd a n
q a y s i l a r i g a s u y a n i s h m u m k i n l i g i n i a n i q l a s h . X u s u s a n , E l c h i l i k
m a h k a m a s in in g y o 'r iq n o m a s id a (N a k a z id a ) m a n a b u n d a y g a p la r bor: 
«(Xonliklardan) qaysinisi kuchliroq va ishonchliroq bo'lsa, o'shanisi bilan 
a lo q a o 'r n a t i s h lo zim . Boris va u n in g h a m r o h la r i B u x o ro , Balx va 
U rg a n c h d a bo 'lg a n la rid a ularning xonlari hozirgi paytda Turkiya sultoni, 
E ro n shohlari va G ru ziy a bilan q a n d a y m u n o s a b a td a ekanligini, k im lar
100

---

bilan aloqasi y o ‘qiigini, shu k u n la rd a X o ra z m ta x tid a kim o 'tirg a n in i h a r 
q a n d a y y o ‘l bilan aniqlasinlar; Buxoro, Balx va U rg a n c h xonlarining 
xazinasi b o y m i, askari kuch lim i, shularni h a m aniqlasinlar».
Moskva hukumati aka-uka Pazuxinlarga h a m Buxorodan Hindistonga olib 
boradigan qulay yo‘lni aniqlash vazifasini yuklagan edi. U la rb u vazifani bajarish 
uchun taijimonlar Nikita Medvedev va Semyon Izmaylovlami Balxga jo'natdilar. 
Ulardan faqat Nikita Medvedev Pazuxinlar huzuriga qaytib keldi va Balxdan 
Hindiston poytaxti Shohjahonobodga olib boradigan yo‘l haqida ma'lumot 
keltirdi. U bunday deb yozgan: «Hindistonga olib boradigan yo‘l Balxdan aholi 
yashab turgan qishloqlar oraqali o'tadi. Yo'lda hech qanday odobsizlik, talon- 
taroj va boj olish degan narsalar yo‘q». Taijimon Shohjahonobodga yo'l Xinjon, 
Parvon, Kobul, Peshovar orqali o ‘tishini aytgan. Yana u yozgan: «Xinjon bilan 
Parvon oralig‘ida Hind tog‘lari (Hindikush) yotadi. To'g'ri yo'ldan, tog1 orqali 
borilganda masofa olti kunlik, tog‘ni aylanib borilganda — to'rt haftalik yo‘1». 
Ikkinchi taijimon Semyon Izmaylov Kobulda qolgan edi.
A k a -u k a P azuxinlar O 'r t a Osiyo xonliklaridagi mavjud harbiy-siyosiy 
ahvol h aq id a h a m m u h im m a ’lu m o tla rn i to 'p la g a n la r.
A xborotnomada o'zbek xonlari saroyida amalda b o ig a n qabul marosimlari 
haqida h am m a ’lu m otlar keltiriladi. U n d a, xususan, bunday deviladi: «(Ark) 
darvozasi oldida Boris va uning hamrohlarini Malaybek ( t o ‘pchiboshi) kutib 
oldi. Boris va uning hamrohlari (to'pchiboshi olib kelgan) otlarga mindilar. 
Podshoh qasriga yetganda ularni o td a n tushirdilar, chunki podshoh qasriga 
otliq kirish m a n ’ etilgan. Borisning o 'n g tarafiga Buxoroning atoqli zotlari, 
xon avlodidan b o ‘lgan shahzoda va xonning yaqin mulozimlari, chap taralda, 
katta a m ir (boyarin) xonning yaqin mulozim lari va boshqa lavozimdagi 
mansabdorlar, (u m u m an ) 100 dan ortiq kishi joy oldilar... Abdulazizixonning 
o ‘ng tarafidan xojalar, ruhoniylar va ulam olar o ‘rin oldilar. Xonning oldiga 
uning qilichi, o ‘q-yoyi va qalqoni qo'yilgan edi. U n in g orqasida 12 nafar 
nayza va qilich k o ‘targan uy xizmatkorlari turgan edi. Xonning old tarafida 
200dan ortiq yasovul (va q o ‘riqchilar) tik tu rar edilar...»